Proces łączenia się spółek (merger) występuje najczęściej w przypadku reorganizacji grup kapitałowych, nawet tych niewielkich składających się z 2 – 3 podmiotów i jest zwykle podyktowany potrzebą dostosowania istniejącej struktury kapitałowej do nowych potrzeb. Działanie to może być spowodowane chęcią zwiększenia efektywności grupy czy ograniczenia kosztów funkcjonowania. Sam proces połączenia może być przeprowadzony w drodze połączenia przez przejęcie, czyli przez przeniesienie całego majątku spółki przejmowanej na spółkę przejmującą przy ustaniu bytu prawnego tej pierwszej, bądź też na podstawie połączenia przez zawiązanie nowej spółki (majątek łączących się spółek przechodzi na nowo zawiązany podmiot).

Sukcesja uniwersalna nie zawsze będzie możliwa

Celem nadrzędnym procesu połączenia jest zapewnienie niezakłóconej kontynuacji funkcjonowania łączących się spółek, współpracy z ich kontrahentami oraz korzystania z uzyskanych zezwoleń, koncesji oraz ulg. Cel ten realizowany jest przez tzw. zasadę sukcesji uniwersalnej, która stanowi mechanizm mający zapewniać niezakłóconą kontynuację działalności prowadzonej przez podmioty uczestniczące w procesie połączenia. Co jednak ważne, zasada ta dotknięta jest pewnymi ograniczeniami, których potencjalne występowanie wymaga zbadania jeszcze na etapie poprzedzającym połączenie. Z tego też względu zalecane jest, aby poprzedzić proces połączenia badaniem prawnym ukierunkowanym na identyfikację potencjalnych ograniczeń i zaplanowanie prawidłowego wypełnienia dodatkowych obowiązków, przed którymi mogą stanąć podmioty dokonujące połączenia. Proces połączenia spółek w rezultacie wymaga praktycznego doświadczenia i świadomości istnienia ograniczeń oraz obowiązków mogących wpłynąć na oczekiwany rezultat biznesowy.

Wstąpienie w ogół praw i obowiązków

Zgodnie z zasadą sukcesji uniwersalnej spółka przejmująca lub spółka nowo zawiązana (a więc w praktyce beneficjent majątkowy połączenia) wstępuje z dniem połączenia we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej lub spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki (art. 494 § 1 i § 2 kodeksu spółek handlowych – ksh). W szczególności dochodzi do przejścia zezwoleń, koncesji oraz ulg. Powyższe przejście praw i obowiązków następuje w wyniku jednej czynności prawnej i z mocy samego prawa, co do zasady nie jest więc konieczne dokonywanie dodatkowych czynności rozporządzających, które miałyby do tego skutku doprowadzić. Zakresem sukcesji uniwersalnej objęte są również te prawa, których przeniesienie drogą tradycyjną wymagałoby zachowania formy szczególnej. Nie jest więc konieczne zawieranie odrębnych umów dotyczących przykładowo przeniesienia prawa własności nieruchomości, które tradycyjnie wymagałyby zawarcia oddzielnego aktu notarialnego.

Sukcesja praw osobistych i majątkowych

Zakresem sukcesji uniwersalnej objęte są prawa określane mianem praw osobistych i niezbywalnych. Wskazać tutaj można na prawo użytkowania, które co do zasady jest niezbywalne, a które jednocześnie nie wygasa w wyniku połączenia i przechodzi na spółkę przejmującą lub spółkę nowo zawiązaną jako następcę prawnego spółki (spółek) wykreślanych z rejestru przedsiębiorców KRS w wyniku połączenia. W oparciu o tę samą regułę nastąpi wstąpienie w prawa osobiste przyznane spółce przejmowanej lub spółkom łączącym się poprzez zawiązanie nowej spółki na mocy art. 354 § 1 ksh. Reguła ta dotyczy przykładowo uprawnienia do powoływania określonej liczby członków zarządu lub rady nadzorczej w innej spółce (chodzi tu o podmiot zewnętrzny, niebiorący udziału w łączeniu) czy przeniesienia zobowiązania danej spółki do powtarzających się świadczeń na rzecz innego podmiotu.

Podkreślić jednak należy, że sukcesja uniwersalna nie dotyczy stosunków prawno – korporacyjnych. Zatem zobowiązanie wspólników spółki przejmowanej lub wspólników spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki do powtarzających się świadczeń niepieniężnych na rzecz tej spółki (spółek) nie będzie objęte zakresem przedmiotowym sukcesji uniwersalnej. Źródłem tego rodzaju zobowiązania jest bowiem statut lub umowa spółki, który w dniu połączenia traci moc prawną w wyniku wykreślenia danej spółki z rejestru. Potwierdził to Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 czerwca 2004 r. (III CK 178/03), przyjmując, że „brak jest racjonalnego uzasadnienia, dlaczego rada nadzorcza nowej spółki miałaby być wybierana z uwzględnieniem postanowień statutu nieistniejącej już spółki”.

Jak zastrzeżono powyżej, zasada sukcesji uniwersalnej dotknięta jest pewnymi ograniczeniami. Aby określić, czy występują one w danym procesie połączenia, niezbędne jest zbadanie wybranych stosunków prawnych dotyczących spółek podlegających połączeniu. Poniżej wskazujemy przykłady sytuacji szczególnych, których pominięcie przy organizacji procesu połączenia mogłoby mieć dotkliwe skutki dla dalszego niezakłóconego funkcjonowania przedsiębiorstwa.

Klauzule typu change-of-control

Zasadą jest wstąpienie przez spółkę przejmującą (lub odpowiednio spółki nowo zawiązane) w umowy cywilnoprawne, których stroną była wcześniej spółka przejmowana (lub odpowiednio spółki łączące się). Regulacje prawne nie zabraniają jednak umieszczenia w umowach tzw. klauzul typu change-of-control, które mogą zastrzegać wystąpienie określonych skutków prawnych w razie zmian w składzie wspólników spółki. Sytuacja taka często występuje w umowach kredytowych oraz w umowach i dokumentach regulujących dotacje. Skutkami naruszenia klauzuli change-of-control jest zwykle uprawnienie do wypowiedzenia umowy przez bank czy instytucję przyznającą dotację, co oznacza postawienie kredytu w stan wymagalności lub skierowanie do spółki żądania zwrotu dotacji (w całości lub części). Wcześniejsze zidentyfikowanie takich umów pozwala na porozumienie z drugą stroną umowy (kredytodawcą/instytucją kontrolującą) i uzyskanie zgody (promesy) na przeprowadzenie procesu połączenia.

Możliwe ograniczenia w zakresie koncesji i zezwoleń

Zgodnie z art. 494 § 2 ksh na spółkę przejmującą albo spółkę nowo zawiązaną przechodzą z dniem połączenia w szczególności koncesje, zezwolenia oraz ulgi, które zostały przyznane spółce przejmowanej albo którejkolwiek ze spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki, chyba że ustawa (przepisy szczególne) lub decyzja o udzieleniu koncesji, zezwolenia lub ulgi stanowi inaczej. Sytuacja taka ma przykładowo miejsce w przypadku koncesji przyznanej przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki – Prezes Urzędu może cofnąć koncesję albo zmienić jej zakres m.in. w przypadku podziału przedsiębiorstwa energetycznego lub jego łączenia z innymi podmiotami (art. 41 ust. 4 pkt 2 Prawa energetycznego). Kolejnym wyłączeniem spod zasady sukcesji uniwersalnej jest konieczność przeniesienia uprawnień wynikających z zezwolenia na wykonywanie zawodu przewoźnika drogowego czy licencji uprawniającej do podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej w zakresie transportu drogowego w razie połączenia przedsiębiorcy posiadającego takie zezwolenie lub licencję (art. 13 ust. 2 pkt 2 Ustawy o transporcie drogowym).

Szczególne obowiązki przy nieruchomościach rolnych

W toku procedury łączenia się spółek konieczne jest sprawdzenie, czy nieruchomości, której właścicielem jest spółka przejmowana (bądź odpowiednio jedna ze spółek łączących się), stanowią nieruchomości rolne w rozumieniu Ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego. Postawienie takiego wniosku w toku badania statusu prawnego wiąże się z istotnym ograniczeniem możliwości przeniesienia własności nieruchomości w ramach samej procedury połączenia. W takim przypadku bowiem, zgodnie z art. 4 wskazanej wyżej ustawy, Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (następca Agencji Nieruchomości Rolnych i Agencji Rynku Rolnego), działając na rzecz Skarbu Państwa, może w przypadku podziału, przekształcenia lub łączenia się spółek handlowych złożyć oświadczenie o nabyciu prawa własności nieruchomości rolnej za zapłatą równowartości pieniężnej odpowiadającej jej wartości rynkowej.

Postępowania sądowe

Odnośnie postępowań sądowych, których stroną jest spółka przejmowana (lub odpowiednio spółki łączące się), z dniem połączenia stroną tych postępowań staje się spółka przejmująca (lub odpowiednio spółka nowo zawiązana). Co ważne, niezbędne jest zawiadomienie sądu o dokonanym połączeniu i prawidłowe wykazanie następstwa prawnego aby nie zakłócać biegu postępowania. W sferze prawnoprocesowej sukcesja nie będzie jednak dotyczyć charakterystycznych postępowań związanych ze stosunkiem korporacyjnym. Niezakończone przed dniem połączenia postępowania w przedmiocie wyłączenia wspólnika ze spółki przejmowanej (odpowiednio spółek łączących się) czy w przedmiocie rozwiązania tej spółki, nie będą mogły być kontynuowane i jako bezprzedmiotowe zostaną umorzone.

Podsumowanie

Na wstępie wskazaliśmy, że proces połączenia spółek stanowi proces wymagający odpowiedniego przygotowania i zaplanowania. Potrzebę tę obrazują podane przykłady ograniczeń, których nieuwzględnienie mogłoby zagrozić pomyślnemu przeprowadzeniu połączenia czy też negatywnie wpłynąć na funkcjonowanie przedsiębiorstwa po zakończeniu procesu połączenia. Z tego też względu przeprowadzenie procesu połączenia i osiągnięcie zakładanych celów wymaga uprzedniego poznania łączących się spółek i zbadania wiążących je stosunków prawnych.