Udział radcy prawnego w postępowaniu karnym po dniu 8 czerwca 2010 r.

Świadczeniem pomocy prawnej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej zajmują się przedstawiciele dwóch zawodów prawniczych, należących do tzw. zawodów zaufania publicznego. Profesje, o których mowa to adwokaci i radcowie prawni.

Pomimo istniejącego między nimi rozróżnienia, zakres usług do jakich świadczenia są uprawnieni, przede wszystkim z zakresu prawa karnego, z dniem 8 czerwca 2010 r., zbliżył się na tyle, że można zasadnie twierdzić, iż jest różni się nieznacznie. Wydarzeniem, które te zmiany spowodowało, było wejście w życie ustawy z dnia 5 listopada 2009 r., o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw. (Dz. U. z 2009 r., Nr 206, poz. 1589), dalej „Ustawa”. Wskazany akt normatywny dokonał zmiany wymienionych w jej tytule ustaw, nadając nowe brzmienie kluczowemu z punktu widzenia pozycji radcy prawnego w procesie karnym art. 88 kodeksu postępowania karnego, dalej „K.p.k.”.

Przypomnieć trzeba, że przez wiele lat reprezentowanie w postępowaniu karnym strony innej niż oskarżyciel publiczny, było wyłączną domeną adwokatów. Główną ich funkcją było występowanie w charakterze obrońcy oskarżonego, niemniej jednak przepisy procedury karnej nie ograniczały tych kompetencji wyłącznie do wskazanej funkcji. Mogli oni też występować jako pełnomocnicy innych stron procesu karnego tj. oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego oraz powoda cywilnego.

Kodeks postępowania karnego dopuszczał na zasadzie wyjątku radcę prawnego jako pełnomocnika instytucji państwowej, samorządowej bądź społecznej. Radca prawny mógł być także od dnia 10 stycznia 2003 r., pełnomocnikiem innych osób prawnych niż instytucje państwowe, samorządowe lub społeczne. Mógł także występować w procesie karnym jako pełnomocnik jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, oraz osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Reprezentowanie wymienionych podmiotów ograniczone było do dochodzenia przez te podmioty w procesie karnym roszczeń majątkowych. Takie brzmienie art. 88 K.p.k. oznaczało, że radca prawny był uprawniony do reprezentowania wymienionych podmiotów de facto jako powodów cywilnych bądź oskarżycieli posiłkowych składających wniosek o orzeczenie przez Sąd wobec oskarżonego w razie jego skazania, obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem.

Faktem jest, że przez wiele lat oskarżony był centralną postacią procesu karnego, jako że wskutek postawienia go w stan oskarżenia, sam proces karny był inicjowany. Takie podejście jednak aktualnie nie może być uznane za dominujące. Nie wolno zapominać, że obok oskarżonego w procesie karnym bierze udział często także podmiot, który został pokrzywdzony na skutek popełnionego przestępstwa. Podmiotem takim najczęściej jest osoba fizyczna, choć nie sposób nie mieć na uwadze osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej, które mogą być pokrzywdzonymi w szczególności przy tzw. przestępstwach gospodarczych. Jeżeli tak jest, to podmioty te winny mieć zapewnioną możliwość domagania się od oskarżonego, w razie uznania jego winy naprawienia szkody. Powinno to nastąpić już w samym postępowaniu karnym, bez konieczności występowania z odrębnym powództwem odszkodowawczym do sądu cywilnego. Uprawnienie takie znacząco może skrócić czas oczekiwania na naprawienie wyrządzonej mu szkody.

Aby kompetencja przysługująca pokrzywdzonym nie pozostała uprawnieniem jedynie formalnym, konieczne było zagwarantowanie im przez ustawodawcę dostępu do profesjonalnej pomocy prawnej. Taką pomoc, w równym stopniu co adwokaci zapewniają radcowie prawni. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, ustawodawca rozszerzył kompetencje radców prawnych przyznając im zdolność do występowania w charakterze pełnomocnika w postępowaniu karnym. Temu celowi służy zmiana treści art. 88 K.p.k., który z dniem 8 czerwca 2010 r., ma następujące brzmienie: „Pełnomocnikiem może być adwokat lub radca prawny. Do pełnomocnika stosuje się odpowiednio art. 77, 78, 83, 84 i 86 § 2”. Pełnomocnictwo może być udzielone na piśmie lub ustnie do protokołu. Zmiana ta oznacza, że aktualnie monopol adwokatury w postępowaniu karnym został utrzymany wyłącznie względem występowania jej przedstawicieli w charakterze obrońcy oskarżonego. Kompetencji takiej radcowie prawni do chwili obecnej nie posiadają.

Korzyści ze zmiany brzmienia art. 88 K.p.k. powinni odczuć zarówno przedsiębiorcy jak i osoby fizyczne występujące w charakterze pokrzywdzonych przestępstwem, działając w procesie karnym w charakterze oskarżycieli posiłkowych obok prokuratora. Z nowej redakcji art. 88 K.p.k. wynika, że podmiot uprawniony może ustanowić nie więcej niż trzech pełnomocników. Może on żądać również od sądu rozpoznającego sprawę wyznaczenia mu pełnomocnika z urzędu, jeżeli wykaże, że nie jest w stanie sam ponieść kosztów jego wynagrodzenia. Podnieść należy również, że mimo iż w sprawie działa profesjonalny pełnomocnik, także sam mocodawca w postępowaniu karnym może brać udział, zgłaszając przewidziane prawem umotywowane wnioski. Aktywna postawa samej strony w procesie, przyczynia się także do wzmocnienia świadomości prawnej społeczeństwa.

Wprowadzone zmiany okazują się istotniejsze, gdy zwróci się uwagę na wielkość każdego z samorządów zawodowych, którego członkowie są uprawnieni do świadczenia pomocy prawnej. Obecnie praktykujących adwokatów jest ok. 6500, zaś radców prawnych ok. 22500. Liczby te pokazują, że dostęp do pomocy prawnej dla osób jej potrzebujących, wskutek wprowadzonych zmian zostanie istotnie zwiększony.

Poza art. 88 K.p.k., nowe brzmienie otrzymały również art. 55 § 2 K.p.k. i art. 446 § 1 K.p.k., których zmiany są konsekwencją nowej redakcji przepisu rozszerzającego kompetencje radców prawnych. Pierwsza ze wskazanych regulacji uprawnia także radcę prawnego obok adwokata jako pełnomocnika, do wniesienia w imieniu mocodawcy subsydiarnego aktu oskarżenia do sądu, w przypadku gdy prokurator odmówi wszczęcia postępowania w sprawie ściganej z oskarżenia publicznego. Druga z wymienionych regulacji ustanawia przymus adwokacko – radcowski przy sporządzeniu apelacji od wyroku sądu okręgowego, która nie pochodzi o prokuratora. Oznacza to, że sama strona od wyroku sądu okręgowego apelacji sporządzić nie może i musi w tym celu ustanowić adwokata bądź radcę prawnego by ten w jej imieniu sporządził, podpisał i wniósł apelację do sądu apelacyjnego.

Dokonane zmiany prowadzą do zrównania kompetencji zawodowych adwokatów i radców prawnych w zakresie udzielanej przez nich pomocy prawnej. Zwiększają jednocześnie ilość podmiotów, które do świadczenia usług pomocy prawnej są uprawnione. Radca prawny nie może aktualnie być jedynie obrońcą oskarżonego w postępowaniu karnym bądź postępowaniu karnym skarbowym. W pozostałym zakresie w tym postępowaniu może działać na równi z adwokatem. Przedsiębiorcom, korzystającym z usług radców prawnych w ramach stałej obsługi prawnej, pozwalają na współpracę z nimi w pełnym zakresie, bez konieczności wprowadzania do łączącej ich relacji gospodarczej nowego pełnomocnika będącego adwokatem.