Ze względu na obecny kształt procedury karnej oraz mając na uwadze zmiany w kodeksie postępowania karnego, które wejdą w życie od 1 lipca 2015 roku, aktywny udział pokrzywdzonego w postępowaniu karnym jest istotnym czynnikiem, który korzystnie wpływa na jego pozycję w toku postępowania oraz ostateczny wynik sprawy karnej. Wiele osób, jak sądzę, zdaje się nie wiedzieć, że jedną z funkcji prawa karnego jest funkcja kompensacyjna, z której dobrodziejstw powinien przede wszystkim korzystać pokrzywdzony. Jeżeli jednak pokrzywdzony nie będzie brał udziału w sprawie, to nie powinien oczekiwać, że sąd karny zadba o jego interesy z urzędu.

Udział pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym

W postępowaniu przygotowawczym, a więc w dochodzeniu albo w śledztwie, pokrzywdzony jest jedną ze stron postępowania (art. 299 § 1 k.p.k.). Może on zatem na tym etapie postępowania składać stosowne pisma, m.in. wnioski o przeprowadzenie dowodów, czy też zażalenia na czynności prokuratora albo policji.Istotnym uprawnieniem pokrzywdzonego na etapie postępowania przygotowawczego jest możliwość złożenia zażalenia na postanowienie prokuratora o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego albo na postanowienie o umorzeniu tego postępowania. Zażalenie to jest rozpoznawane przez sąd właściwy do ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy karnej (art. 465 § 2 k.p.k.). Jeżeli sąd uzna racje pokrzywdzonego zawarte w piśmie pokrzywdzonego, to uchylając postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego lub odmowie jego wszczęcia, wskaże organowi prowadzącemu postępowanie przygotowawcze powody uchylenia, a w miarę potrzeby także okoliczności, które należy wyjaśnić, lub czynności, które należy przeprowadzić. Wskazania te są dla prokuratora wiążące. Pokrzywdzony nie musi zatem godzić się z rozstrzygnięciem prokuratora lub innego organu ścigania i może poddać je kontroli sądowej.Jeżeli prokurator po raz drugi stwierdzi, że brak jest podstaw do skierowania sprawy do sądu karnego i w konsekwencji wyda ponownie na tych samych podstawach postanowienie o odmowie wszczęcia (o umorzeniu) postępowania przygotowawczego, pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o takim postanowieniu wnieść akt oskarżenia do sądu. W ten sposób pokrzywdzony przejmuje niejako kompetencje prokuratora i popiera złożony przez siebie akt oskarżenia przed sądem (taki akt oskarżenia winien być sporządzony i podpisany przez radcę prawnego lub przez adwokata).Warto także zauważyć, że jeżeli pokrzywdzony złożył zawiadomienie o przestępstwie i nie został w ciągu 6 tygodni powiadomiony o wszczęciu albo odmowie wszczęcia śledztwa, jest on uprawniony do złożenia zażalenia do prokuratora nadrzędnego albo do prokuratora sprawującego nadzór nad organem (przede wszystkim Policją), któremu złożono zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa.

Udział pokrzywdzonego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji

W przypadku postępowania karnego toczącego się przed sądem (tj. najczęściej po złożeniu aktu oskarżenia przez prokuratora), pokrzywdzony nie uzyskuje automatycznie statusu strony. Zasadniczo w tym postępowaniu stronami są oskarżony i oskarżyciel publiczny (prokurator). Pokrzywdzony może jednak uzyskać status strony, jeżeli do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złoży oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Wniosek ten można złożyć zarówno pisemnie, jak i ustnie do protokołu rozprawy. Pokrzywdzony działa wtedy obok prokuratora i jest uprawniony do składania pism procesowych, w tym może wnosić o przeprowadzenie dowodów oraz jest uprawniony do składania środków odwoławczych. Istotnym uprawnieniem oskarżyciela posiłkowego jest kompetencja do złożenia apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji. W tym zakresie jednak należy pamiętać, że pokrzywdzony (działający jako oskarżyciel posiłkowy) może skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom. Co do zasady więc będą to rozstrzygnięcia uniewinniające oskarżonego, umarzające postępowanie z uwagi na brak podstaw albo niedopuszczalność dalszego prowadzenia postępowania karnego, czy też rozstrzygnięcia nieuwzględniające interesów pokrzywdzonego (w tym chociażby niekorzystne dla pokrzywdzonego rozstrzygnięcia dotyczące obowiązku naprawienia szkody). Pokrzywdzony, nie posiadając statusu oskarżyciela posiłkowego, nie będzie mógł skarżyć rozstrzygnięć sądu karnego, które naruszają jego prawa lub szkodzą jego interesom. Jedynym wyjątkiem jest uprawnienie pokrzywdzonego do zaskarżenia w drodze apelacji wyroku sądu karnego warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu.Należy zauważyć, że w postępowaniu sądowym pokrzywdzony jest najczęściej świadkiem i jego zeznania mają wpływ na rozstrzygnięcie sądu. W konsekwencji kodeks postępowania karnego przewiduje, że pokrzywdzony, który pragnie brać udział w rozprawie winien być przesłuchany przez sąd karny w pierwszej kolejności.Poza uprawnieniem do występowania jako oskarżyciel posiłkowy, pokrzywdzony może przed sądem karnym dochodzić wyrównania szkody, którą poniósł w wyniku popełnionego przez oskarżonego przestępstwa. Najprostszym i najpewniejszym sposobem uzyskania przez pokrzywdzonego rozstrzygnięcia, w którym sąd orzeknie o obowiązku naprawienia szkody, jest złożenie sądowi karnemu stosownego wniosku o naprawienie szkody w całości lub w części bądź zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Nałożenie na skazanego obowiązku naprawienia szkody jest jednym ze środków karnych przewidzianych w kodeksie karnym. Zasadniczo sąd karny jest zobowiązany do umieszczenia w wyroku obowiązku naprawienia szkody, jeżeli:

  • wydaje wyrok skazujący oskarżonego,
  • pokrzywdzony (albo prokurator) złożył wniosek o naprawienie szkody.

Wyrokiem skazującym jest wyrok, w którym następuje przypisanie oskarżonemu przestępstwa i rozstrzygnięcie co do kary i środków karnych. Wątpliwości powstają w zakresie wyroku, w którym sąd odstępuje od wymierzenia oskarżonemu kary. W przypadku wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, sąd obligatoryjnie zobowiązuje sprawcę do naprawienia szkody.Istotne jest, aby pokrzywdzony złożył sądowi wniosek o naprawienie przez oskarżonego spowodowanej przestępstwem szkody najpóźniej do zakończenia pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego na rozprawie głównej.

Jeżeli powyższe warunki zostaną spełnione, sąd karny jest zobowiązany do wydania rozstrzygnięcia o obowiązku naprawienia szkody. Co ważne, uzyskanie takiego rozstrzygnięcia nie wymaga od pokrzywdzonego ponoszenia jakichkolwiek kosztów sądowych. Wystarczy sam wniosek i wyrok skazujący, aby pokrzywdzony uzyskał prawny środek, dzięki któremu będzie mógł dochodzić naprawienia szkody na drodze postępowania egzekucyjnego. Roszczenia lub żądania, które nie zostały objęte obowiązkiem naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę mogą być dochodzone na drodze odrębnego postępowania cywilnego.Pokrzywdzony, zamiast złożenia wniosku o naprawienie szkody, może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. Korzyść dla pokrzywdzonego wynikająca z takiego działania polega na tym, że pokrzywdzony jest tymczasowo zwolniony z obowiązku uiszczenia opłaty od takiego pozwu, która zasadniczo w postępowaniu cywilnym wynosi 5% od dochodzonej należności. Sąd karny merytorycznie rozstrzyga o wytoczonym powództwie w razie skazania oskarżonego. W przypadku innego rozstrzygnięcia, sąd karny pozostawia pozew bez rozpoznania. Sąd karny może również pozostawić powództwo cywilne bez rozpoznania w przypadku, gdy materiał dowodowy ujawniony w toku rozprawy nie wystarcza do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego, a uzupełnienie tego materiału spowodowałoby znaczną przewlekłość postępowania. Pozostawienie pozwu cywilnego bez rozpoznania nie wyłącza jednak skierowania takiego samego pozwu do sądu cywilnego.Powództwo cywilne w postępowaniu karnym, w przeciwieństwie do wniosku o naprawienie szkody, może okazać się nieskuteczne, jeżeli sąd karny uzna, iż brak jest wystarczającego materiału dowodowego do rozstrzygnięcia powództwa cywilnego.

Podsumowanie

Powyższe pokrótce opisane uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu karnym potwierdzają, że pokrzywdzony, który pragnie należycie zabezpieczyć swój interes w postępowaniu karnym toczącym się przeciwko oskarżonemu, powinien brać czynny udział w tym postępowaniu. Prokurator oraz sąd karny działają bowiem z myślą o interesie publicznym, natomiast interes pokrzywdzonego w toku działalności prokuratora oraz sądu karnego często schodzi na dalszy plan. W konsekwencji świadomy swoich praw pokrzywdzony powinien uczestniczyć w każdym stadium postępowania karnego i w sposób pełny korzystać z przyznanych mu przez procedurę karną uprawnień, dzięki czemu skutki przestępstwa, co najmniej w części zostaną zadość uczynione.