Biznes w czasach koronawirusa – prawne narzędzia na przetrwanie i nie tylko

W dniu 11 marca 2020 r. WHO (World Health Organization) ogłosiła, że uznaje epidemię koronawirusa (SARS-CoV-2) za pandemię, czyli za epidemię choroby zakaźnej w skali nie regionalnej ale światowej. Problem wirusa przez ostatnie tygodnie stał się na tyle poważny, że zamykane są granice państw, zaburzane międzynarodowe łańcuchy dostaw oraz ciągłość produkcji. Prognozy PKB stają się coraz mniej optymistyczne a kursy walut są bardzo zmienne. Pojawia się również problem z pracownikami i zapewnieniem obsługi firm, co ma bezpośredni wpływ na realizację zamówień. Sytuacja jest niewątpliwie nadzwyczajna – każda firma powinna zatem ocenić jaki wpływ na jej stosunki umowne oraz prowadzone sprawy może mieć koronawirus i jaką strategię działań powinna przyjąć, żeby przetrwać zwiastowany kryzys finansowy.

Siła wyższa – co oznacza to prawne pojęcie?

Przepisy polskie nie definiują pojęcia siły wyższej, nie przyjęto również katalogu zamkniętego sytuacji uznawanych za wystąpienie siły wyższej. Taki zabieg ustawodawcy zwiększa elastyczność pojęcia siły wyższej i możliwość jego najtrafniejszego odniesienia do zmieniających się realiów. Co stanowi sytuację siły wyższej, a co nie, należy zatem zawsze oceniać indywidualnie, w oparciu o okoliczności danej sprawy. Jako zasadę przyjmuje się, że za siłę wyższą powinny być uznawane zdarzenia nadzwyczajne, zewnętrzne, którym nie można zapobiec i które są niemożliwe do przewidzenia. Za przykłady takich zdarzeń najczęściej podaje się zdarzenia związane z siłami przyrody (powodzie, burze, trzęsienia ziemi), zdarzenia związane z zachowaniem ludzkim (działania zbrojne, strajki, zamieszki) lub działania władzy państwowej (embarga, zamknięcie granic).

Koronawirus jako zdarzenie siły wyższej

Czy zatem koronawirus i skutki jakie wywiera na Państwa biznes stanowią przypadek siły wyższej? Zdecydowanie w wielu przypadkach odpowiedź powinna być twierdząca. Epidemia, czy już pandemia, stanowią zdarzenie nadzwyczajne i zewnętrzne, którego wystąpienie było niemożliwe do przewidzenia oraz niemożliwie do zapobieżenia (przynajmniej na szczeblu biznesu, nie mówimy tutaj o działaniach państwa czy naukowców). Co więcej, sytuacja wywołana przez koronawirusa zdaje się mieścić w każdej z powyższych trzech grup przykładów siły wyższej: zdarzenie to jest związane z siłami przyrody (wirus – epidemia), jego skutkami są nadzwyczajne zachowania ludzkie (zamknięcie fabryk, utrudnienia transportu, braki pracownicze) oraz działania władzy państwowej (przymusowa kwarantanna, zamknięcie granic, stan nadzwyczajny).

Można zatem jako punkt wyjścia przyjąć, że koronawirus i jego reperkusje mogą stanowić zdarzenie siły wyższej. Co istotne – w każdej sprawie i relacji biznesowej skala oddziaływania siły wyższej i jej skutki mogą być inne. Dlatego też oceny tej należy dokonać indywidualnie w odniesieniu do charakteru Państwa firmy oraz relacji, na którą wpływa sytuacja wywołana koronawirusem. Jeżeli ta oceny wypadnie pozytywnie należy w dalszym kroku ocenić jaki wpływ ma wystąpienie siły wyższej na relacje umowne wiążące Państwa biznes.

Klauzula siły wyższej i co kiedy jej zabranie w umowie?

W umowach często można napotkać tzw. klauzule siły wyższej. Są to zaczerpnięte z prawa anglosaskiego wyłączenia odpowiedzialności stron w określonych sytuacjach. Klauzule te określają zwykle dosyć szczegółowo, co strony umowy rozumieją za zdarzenie siły wyższej. Najczęściej umownie ustalany jest inny, szerszy zakres pojęcia siły wyższej niż objaśniony powyżej (przyjęty przez sądy). W pierwszej kolejności należy zatem zbadać czy umowy regulujące istotne relacje biznesowe Państwa firmy takie klauzule zawierają i jaki tryb postępowania regulują w takich sytuacjach. Jeżeli klauzula siły wyższej została zastrzeżona w umowie istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że umożliwi ona wyłączenie odpowiedzialności strony (chodzi tu głównie o kary umowne), która na skutek koronawirusa nie będzie mogła wykonać swoich zobowiązań.

Załóżmy jednak, że umowa kluczowa dla prowadzonego biznesu nie reguluje kwestii związanych z wystąpieniem siły wyższej i grozi Państwa firmie wysoka kara umowna – co wówczas? Wówczas należy odwołać się do regulacji kodeksowych, które nakładają na dłużnika odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, chyba że dłużnikowi nie można przypisać odpowiedzialności za przyczyny takiego stanu. Ponieważ kara umowna, co do zasady, wpisana jest w reżim odpowiedzialności odszkodowawczej, dłużnik może próbować uwolnić się od konieczności jej zapłaty przez wykazanie braku winy za naruszenie umowy. Z pomocą przychodzi tutaj również wypracowana definicja siły wyżej, którą przybliżyłem powyżej.

W opisywanej powyżej sytuacji najważniejsze jest ustalenie wystąpienia zdarzenia siły wyższej i jego faktycznego wpływu na niezrealizowane świadczenia umowne (np. brak dostawy produktów na skutek zamknięcia fabryki produkującej jeden z komponentów produktów i tym samym wstrzymanie jego dostaw) oraz czasu, przez który przeszkody te trwały. Po zakończeniu czasu trwania siły wyższej należy kontynuować realizację umowy – siła wyższa nie skutkuje jej wygaśnięciem (z zastrzeżeniem możliwości powołania się na tzw. klauzulę prawną rebus sic stantibus lub sytuacji, gdy świadczenie stało się niemożliwe).

Siła wyższa a postępowania administracyjne i sądowe

Poza relacjami umownymi istotne dla funkcjonowania firmy są również bieżące postępowania administracyjne i sądowe. Te postępowania niewątpliwie napotykają zakłócenia w ostatnim czasie, co można obserwować w kontekście zawieszenia prowadzenia rozpraw sądowych przez część sądów. Również firma z uwagi koncentracji na sprawach bieżących może nie mieć dość środków, aby wszczynać lub aktywnie uczestniczyć we wszczętych już sprawach administracyjnych czy procesach sądowych. Fakt wystąpienia zdarzenia siły wyższej może być również zręcznie wykorzystany na tych polach. Przykładowo możliwe jest przywrócenie terminu na dokonanie czynności w trybie procedury administracyjnej czy cywilnej z uwagi na wystąpienie zdarzenia, za które strona nie ponosi winy. Tutaj również szczególnie istotne jest prawidłowe wykazanie nie tylko faktu ale także czasu wystąpienia przeszkody w dokonaniu danej czynności i niezwłoczne (nie później niż 7 dni od dnia ustania przeszkody) dopełnienie czynności po ustaniu przeszkody.

Strategia działania sposobem na przetrwanie

Zasygnalizowane powyżej narzędzia prawne mogą być wykorzystane dla dostosowania obecnego funkcjonowania firmy do otaczających realiów społecznych, politycznych i ekonomicznych. Budowa strategii działania i ocena ryzyka następstw zmian w sieci relacji umownych, w jakiej znajduje się każda firma, stanowi obecnie działanie nie tyle rekomendowane co niezbędne. Działanie to może być nie tylko sposobem na przetrwanie Państwa firmy w czasach kryzysu, ale również szansą na jej rozwój względem konkurencji. Wierząc w ten kierunek oferujemy Państwu wsparcie jako Państwa Kancelaria Prawna.