Dochodzenie zwrotu podatku VAT doliczonego do opłaty egzekucyjnej

Przez wiele lat w postanowieniu o kosztach postępowania egzekucyjnego komornicy sądowi podwyższali opłatę egzekucyjną o podatek VAT, co na tle art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (jedn. tekst: Dz. U. z 2016 r., poz. 1138 ze zm., dalej: „u.k.s.e.”) budziło wątpliwości. Ostatecznie, w uchwale 7 sędziów z dnia 27 lipca 2017 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że komornicy sądowi nie mają do tego prawa. To rozstrzygnięcie spowodowało, że na skutek zaskarżenia lub w trybie nadzoru (art. 759 § 2 k.p.c.), sądy powszechne zaczęły konsekwentnie eliminować podatek VAT z postanowień komorników o kosztach w zakresie opłaty egzekucyjnej.

Na skutek przeoczenia sądów lub braku zaskarżenia, część z tych postanowień nie została jednak skontrolowana. W niniejszym artykule zostanie poruszony problem możliwości dochodzenia zwrotu podatku VAT doliczonego do opłaty egzekucyjnej, w sytuacji gdy postanowienie komornika uzyskało walor prawomocności i dłużnik nie ma już formalnej możliwości zaskarżenia tego rozstrzygnięcia. Zaznaczyć przy tym należy, że wskazana uchwała Sądu Najwyższego znalazła swoje odzwierciedlenie w przepisach obowiązującej od 1 stycznia 2019 r., ustawy z dnia 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych (Dz.U.2018.770 z dnia 2018.04.25, dalej: „u.o.k.k.”), która w zakresie kosztów postępowania egzekucyjnego, zastąpiła wskazaną ustawę o komornikach sądowych i egzekucji. Ustawodawca jednoznacznie stwierdził, że opłata egzekucyjna ustalona zgodnie z przepisami tejże ustawy nie podlega podwyższeniu o jakiekolwiek dodatkowe należności (art. 20 u.o.k.k.).

Walor prawomocności orzeczeń sądowych i postanowień komornika 

Na wstępie należy rozstrzygnąć fundamentalny problem, czy w zakresie prawomocności postanowienie komornika posiada identyczne cechy jak orzeczenie sądu. Jeżeli odpowiedź byłaby pozytywna, to uprawomocnienie się orzeczenia komornika spowodowałoby brak możliwości ingerencji w jego treść oraz – jako dalszy skutek – brak możliwości dochodzenia zwrotu wadliwie doliczonego podatku VAT do opłaty egzekucyjnej.

Prawomocności orzeczeń sądowych

Orzeczenie sądu staje się prawomocne, jeżeli nie przysługuje co do niego środek odwoławczy lub inny środek zaskarżenia (art. 363 § 1 k.p.c.). W praktyce oznacza to, że od orzeczenia sądu pierwszej instancji nie wniesiono apelacji lub zażalenia albo sąd drugiej instancji rozpoznał te środki zaskarżenia; orzeczenia sądu drugiej instancji nie podlegają zaskarżeniu w zwyczajnym trybie, tj. analogicznie jak orzeczenia sądu pierwszej instancji. Wobec tego, dana sprawa jest zakończona i co do zasady nie ma już możliwości ingerencji w prawomocne orzeczenie. Jeżeli w dniu 2 stycznia 2019 r. Sąd Rejonowy Poznań-Stare Miasto w Poznaniu wydał wyrok i nie zostanie wniesiona za pośrednictwem tego Sądu apelacja do Sądu Okręgowego w Poznaniu (ewentualnie zostanie wniesiona, ale z uwagi na braki formalne lub fiskalne zostanie odrzucona), to wskazany wyrok uzyska walor prawomocności. Analogicznie będzie to miało miejsce, gdy Sąd Okręgowy w Poznaniu rozpoznana wniesioną apelacje i wyda swój własny wyrok. W obydwu przypadkach, strony tego postępowania nie będą miały możliwości – w zwyczajnym trybie możliwości – zaskarżenia tych orzeczeń.

Prawomocność orzeczeń komornika

W postępowaniu egzekucyjnym nie ma przepisów dotyczących prawomocności postanowień komornika, tym samym zastosowanie znajdują odpowiednio przepisy dotyczące prawomocności wyroków (art. 13 § 2 w zw. art. 363 § 1 k.p.c.) z uwzględnieniem specyfikacji postępowania egzekucyjnego. Kluczowe znacznie w tym zakresie ma przepis art. 759 § 2 k.p.c. przewidujący tryb nadzoru nad komornikiem oraz przepis art. 767³ § 2 k.p.c. nakazujący zastosowanie przepisu art. 759 § 2 k.p.c., w sytuacji gdy istnieją przesłanki do odrzucenia skargi na czynność komornika. Na podstawie tych przepisów przyjmuje się, że sąd ma możliwość ingerencji w postanowienie komornika, nawet jeżeli jest ono prawomocne. W innym wypadku przepis art. 767³ § 2 k.p.c. nie miałby praktycznego zastosowania, gdyż podstawą do odrzucenia skargi na czynność komornika stanowi, np. upływ terminu do skutecznego wniesienia skargi. Oznacza to, że wskazany przepis również znajduje zastosowanie, gdy postanowienie komornika jest prawomocne. Taka konkluzja prowadzi do dalszego wniosku, że w zakresie prawomocności postanowienie komornika nie posiadania identycznych cech jak orzeczenie sądu.

Zamiana postanowienia komornika w przedmiocie kosztów postępowania egzekucyjnego

W uchwale z dnia 19 kwietnia 2007 r. (sygn. akt III CZP 16/07) na tle kosztów postępowania egzekucyjnego, Sąd Najwyższy wskazał, że sąd na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. może z urzędu zmienić prawomocne postanowienie komornika. Orzeczenie dotyczyło wadliwie ustalonej opłaty egzekucyjnej, lecz należy jego zakres zastosowania rozszerzyć także o inne postanowienia wydane przez komornika – nie ma bowiem powodu, aby je różnicować z uwagi na ich przedmiot. Sąd Najwyższy m.in. podkreślił, że pierwszeństwo powinno przysługiwać zasadzie legalizmu, której urzeczywistnieniu służy instytucja nadzoru judykacyjnego określonego w art. 769 § 2 k.p.c. Dodatkowo uznał, że formuła przepisu art. 759 § 2 k.p.c., uprawniająca sąd do wydawania z urzędu komornikowi zarządzeń zmierzających do zapewnienia należytego wykonania egzekucji oraz usuwania spostrzeżonych uchybień, jest na tyle pojemna i ogólna, że samo jej brzmienie nie wyłącza możliwości podjęcia przez sąd z urzędu ingerencji w treść prawomocnego postanowienia komornika ustalającego wysokość opłaty egzekucyjnej.

W postanowieniu z dnia 10 sierpnia 2018 r. (sygn. akt III CZP 28/18) Sąd Najwyższy zaaprobował stanowisko wyrażone we wskazanej uchwale z dnia 19 kwietnia 2007 r., dodatkowo wskazując że zasada związania prawomocnymi orzeczeniami dotyczy orzeczeń sądowych i nie można stosować jej mechanicznie do postanowień komornika. Sąd Najwyższy wydał swoje orzeczenie na tle pytania, czy w trybie art. 759 § 2 k.p.c. dopuszczalna jest zmiana przez sąd prawomocnego i wykonanego już postanowienia komornika sądowego w przedmiocie orzeczenia o kosztach postępowania egzekucyjnego. Kluczowy aspekt tej uchwały dotyczy problemu wpływu wykonania prawomocnego postanowienia o kosztach na możliwość jego zmiany, co też często występuje w praktyce, a w szczególności odnosi się do podwyższenia opłaty egzekucyjnej powiększonej o podatek VAT. Sąd Najwyższy wskazał, że ta okoliczność nie ma znaczenia i pomimo wykonania prawomocnego orzeczenia, sąd ma prawo w trybie art. 759 § 2 k.p.c. ingerować w treść wydanego postanowienia. Sąd Najwyższy stwierdził, że sama okoliczność, iż orzeczenie komornika sądowego zostało już wykonane nie może stanowić przeszkody do zastosowania art. 759 § 2 k.p.c., gdyż jest to kwestia wtórna z punktu widzenia kompetencji sądu sprawującego nadzór nad komornikiem sądowym. Tym bardziej, że w postępowaniu egzekucyjnym koszty postępowania egzekucyjnego ściąga się wraz z egzekwowanym roszczeniem (art. 770 zd. 2 k.p.c.). Wyegzekwowanie tych kosztów nie może zatem stać na przeszkodzie skorzystania przez sąd z uprawnienia określonego w art. 759 § 2 k.p.c., gdyż w praktyce doprowadziłoby to do pozbawienia jego znaczenia w odniesieniu do kosztów postępowania.

Metody zaskarżenia prawomocnego postanowienia komornika

Metodologia zmiany prawomocnego postanowienia komornika jest w zasadzie taka sama na tle stanu prawnego obowiązującego przed dniem 1 stycznia 2019 r. oraz po wejściu w życie ustawy o kosztach komorniczych. Niezależnie od spełnienia wymogów formalnych i fiskalnych, należy wnieść skargę na czynności komornika (art. 767 zd. 1 § 1 k.p.c.), która zainicjuje postępowanie kontrolne w zakresie prawidłowości działań komornika. Istnieje jeszcze możliwość zwrócenia się bezpośrednio do sądu, aby ten w ramach trybu nadzoru samodzielnie dokonał kontroli (art. 759 § 2 k.p.c.). Przed nowelizacją istniała jeszcze możliwość, aby zawiadomić prezesa sądu rejonowego, sprawującego nadzór nad komornikiem, który jeżeli uznał wniosek za uzasadniony, zawiadamiał sąd o potrzebie wydania zarządzeń w trybie nadzoru (art. 3 ust. 2 pkt. 4 u.k.s.c.). W praktyce najczęściej wnoszono skargę na czynności komornika z uwagi na możliwość późniejszego zaskarżenia postanowienia sądu, w sytuacji gdyby zaszła taka konieczność (art. 770 zd. 4 k.p.c.).

Zasady rozliczeń zwróconej kwoty podatku VAT

W razie zmiany postanowienia komornika o kosztach egzekucyjnych w zakresie opłaty egzekucyjnej, powstaje obowiązek rozliczenia zwróconej kwoty podatku VAT. Powstaje jednak problem, komu i w jakich sytuacjach należy się wskazana kwota. Kluczowe znacznie w tym zakresie będą miały zasady rozliczenia wierzytelności w postępowaniu egzekucyjnym. Jeżeli w postępowaniu bierze udział jeden wierzyciel i dotychczasowa egzekucja nie pozwoliła na jego zaspokojenie, to zwrócona kwota podatku VAT powinna być jemu przekazana. Jeżeli postępowaniu bierze udział kilku wierzycieli i nie pozwoliła na ich zaspokojenie, to powinien zostać sporządzony plan podziału tejże kwoty. W obydwu przypadkach następnie de facto postępowanie egzekucyjne „cofa się” do momentu rozliczenia wyegzekwowanej przez komornika sumy. Jeżeli komornik zaniechałby tych czynności, to po jego stronie powstałaby odpowiedzialność odszkodowawcza wobec wierzycieli. Jeżeli jednak pierwotna suma egzekucyjna była wystarczająca do zaspokojenia wierzycieli, to po stronie dłużnika aktualizuje się żądanie zwrotu od komornika wskazanej sumy jako świadczenia nienależnego (art. 410 § 2 w zw. z art. 455 k.c.).

Przedawnienie

Kolejnym problem jaki powstaje dotyczy przedawnienia, gdyż należy przesądzić, czy, a jeżeli tak, to od kiedy należy liczyć termin przedawnienia w zakresie rozliczenia kwoty, która stanowiła podatek VAT. Na to pytanie należy udzielić odpowiedzi pozytywnej. Możliwość rozliczenia kwoty stanowiącej podatek VAT powinna być rozpatrywana w kontekście całego roszczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem sądu lub w innych wypadkach stwierdzonych w art. 125 § 1 k.c. Jeżeli bowiem upłynie 6-letni termin (albo 3-letni w przypadku roszczeń o świadczenie okresowe) do zainicjowania postępowania egzekucyjnego, to wierzyciel musi liczyć się z tym, że dłużnik wytoczy powództwo przeciwegzekucyjne i oprze go na zarzucie przedawnienia (art. 840 § 1 k.p.c.). Takie działanie – wskutek upływu terminów przedawnienia – powinno skutecznie zniweczyć możliwość żądania podziału przedmiotowej kwoty. Jednocześnie po stronie dłużnika aktualizuje się żądanie zwrotu od komornika wskazanej sumy jako świadczenia nienależnego (art. 410 § 2 k.c.), które przedawnia się na zasadach ogólnych (art. 118 k.c.).

Początek biegu terminu przedawnienia dla wierzyciela i dłużnika

W konsekwencji dwóch różnych terminów przedawnienia dla wierzycieli i dłużnika, początek biegu terminu przedawnienia będzie się dla nich inaczej kształtował. W przypadku wierzycieli należy go liczyć od momentu wydania uprawomocnienia się postanowienia komornika w przedmiocie umorzenia postępowania egzekucyjnego z uwagi na jego częściową bezskuteczność, a dla dłużnika od daty uprawomocnienia się postanowienia sądu zmieniającego postanowienia komornika o doliczeniu podatku VAT do opłaty egzekucyjnej. Sposób liczenia tych terminów stanowi konsekwencje charakteru roszczeń przysługujących odpowiednio wierzycielom oraz dłużnikowi. Roszczenie wierzycieli oparte jest bowiem na tytule egzekucyjnym (art. 125 § 1 k.c), a roszczenie dłużnika na świadczeniu nienależnym (art. 118 k.c. w zw. z 410 § 2 k.c.).

Podsumowanie

Prawomocne postanowienie komornika sądowego może być zmienione, gdyż nie posiada identycznych cech jak orzeczenia sądowe. Dodatkowo nie ma terminu, który ograniczałby możliwość ingerencji w treść przedmiotowego postanowienia. Oznacza to, że jeżeli kilka lat temu, uprawomocniło się postanowienie o kosztach postępowania egzekucyjnego, w którym do ustalonej na podstawie art. 49 ust. 1 u.k.s.c. opłaty egzekucyjnej doliczono podatek VAT, to obecnie istnieje możliwość wyeliminowania podatku VAT doliczonego do tej opłaty. Strony tego postępowania muszą w takiej sytuacji wnieść skargę na czynności komornika lub pismo do sądu z prośbą o wszczęcie kontroli w trybie nadzoru (art. 759 § 2 k.p.c.). Należy przy tym mieć na uwadze, że w ramach powództwa przeciwegzekucyjnego dłużnik ma możliwość skutecznego zablokowania rozliczenia żądanej kwoty, w sytuacji gdy wierzytelność stwierdzona tytułem wykonawczym ulegnie przedawnieniu. Ponadto sam dłużnik może żądać od komornika zwrotu tej kwoty jako świadczenia nienależnego. Na końcu zaakcentować należy, że w dniu 1 stycznia 2019 r. weszła w życie ustawa z dnia 28 lutego 2018 r. o kosztach komorniczych, która jednoznacznie zakazuje podwyższania opłaty egzekucyjnej o podatek VAT, co w tym zakresie definitywnie rozwiązało wieloletni spór.