Przedsiębiorcy funkcjonujący na rynku wchodzą w różne relacje gospodarcze z innymi uczestnikami obrotu. Współpraca gospodarcza z uczestnikami rynku jest zjawiskiem normalnym i pożądanym, jednak zawierając porozumienie z innym przedsiębiorcą, należy mieć na uwadze treść przepisów normujących ochronę konkurencji, w szczególności przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Niektóre porozumienia mogą bowiem zawierać postanowienia ograniczające konkurencję, co jest zakazane przez prawo i z czym może wiązać się odpowiedzialność finansowa zarówno przedsiębiorcy, jak i osobista odpowiedzialność jego osoby zarządzającej. W przypadku udziału w porozumieniu ograniczającym konkurencję deską ratunku dla przedsiębiorcy może okazać się skorzystanie z programu leniency, pozwalającego na całkowite uniknięcie, bądź też obniżenie kary nakładanej przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Porozumienia ograniczające konkurencję

Porozumieniem ograniczającym konkurencję jest każde porozumienie, którego celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym. W szczególności za takie porozumienie może być uznane np. porozumienie polegające na ustalaniu cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów (tzw. zmowa cenowa), podziale rynków zbytu lub zakupu czy uzgadnianiu warunków składanych ofert (w szczególności zakresu prac lub ceny – tzw. zmowa przetargowa) przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu lub przez tych przedsiębiorców i przedsiębiorcę będącego organizatorem przetargu.

Ustawowy katalog porozumień ograniczających konkurencję jest katalogiem otwartym, co oznacza, że porozumienie ograniczające konkurencję może mieć również inną treść. W przypadku jednak, gdy jego celem lub skutkiem jest wyeliminowanie, ograniczenie lub naruszenie w inny sposób konkurencji na rynku właściwym (czyli jest skierowane przeciwko konkurentom rynkowym), stanowi ono naruszenie prawa konkurencji. Dla uznania danego porozumienia między przedsiębiorcami za niedozwolone wystraczające jest zatem stwierdzenie jego antykonkurencyjnego celu, niezależnie od osiągniętego przez nie skutku. Porozumienie nie musi mieć przy tym formy pisemnej, może ono polegać także na wspólnej, uzgodnionej wcześniej ustnie praktyce. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że z porozumieniami ograniczającymi konkurencję możemy mieć do czynienia pomiędzy konkurentami, czyli przedsiębiorcami znajdującymi się na tym samym szczeblu obrotu, np. dwoma dystrybutorami (porozumienia horyzontalne), jak i pomiędzy przedsiębiorcami znajdującymi się na różnym szczeblu obrotu, np. pomiędzy producentem a dystrybutorem (porozumienia wertykalne). Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów zawiera jednak pewne wyłączenia w powyższym zakresie, dotyczące tak zwanych porozumień bagatelnych, np. zawartych między konkurentami, jeżeli ich łączny udział w rynku właściwym, którego dotyczy porozumienie, nie przekracza 5%. Takie porozumienia, chociażby miały antykonkurencyjny charakter, nie podlegają zakazowi. Ograniczenia dotyczące porozumień bagatelnych nie dotyczą jednak porozumień uznanych przez ustawodawcę za najcięższe naruszenia prawa konkurencji, to jest: zmów cenowych, zmów kontyngentowych, a także przetargowych. Takie porozumienia są zakazane niezależnie od procentowego udziału w rynku ich uczestników.

Kary finansowe

Z naruszeniem powyższego zakazu łączy się odpowiedzialność finansowa. Prezes UOKiK może nałożyć na przedsiębiorcę, w drodze decyzji administracyjnej, karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary, jeżeli przedsiębiorca ten, choćby nieumyślnie zawarł porozumienie ograniczające konkurencję. Kara finansowa może być szczególnie uciążliwa dla przedsiębiorców posiadających duże koszty uzyskania przychodu, ponieważ jest ona liczona jako procent całego obrotu, a nie np. zysku. Obrót odnosi się natomiast do kryterium przychodu, czyli nie uwzględnia kosztów. Co więcej Prezes UOKiK może nałożyć karę pieniężną nie tylko na przedsiębiorcę, ale również na osobę zarządzającą przedsiębiorcy, przez którą rozumie się kierującego przedsiębiorstwem, w szczególności osobę pełniącą funkcję kierowniczą (niekoniecznie będącą członkiem organu zarządzającego przedsiębiorcy) lub wchodzącą w skład organu zarządzającego przedsiębiorcy. Na osobę zarządzającą przedsiębiorcy może zostać nałożona kara finansowa do 2.000.000 zł, jeżeli osoba ta umyślnie dopuściła do naruszenia przez przedsiębiorcę zakazu zawierania porozumień ograniczających konkurencję.

Należy dodać, że możliwość nałożenia kary finansowej może ulec przedawnieniu. Nie wszczyna się bowiem postępowania w sprawie praktyk ograniczających konkurencję, jeżeli od końca roku, w którym zaprzestano ich stosowania, upłynęło 5 lat. Istotne jest przy tym, że samo zaprzestanie stosowania praktyki ograniczającej konkurencję nie ma wpływu na możliwość nałożenia kary finansowej. Dopiero skuteczny upływ powyższego terminu zamyka Prezesowi UOKiK drogę do nałożenia kary na przedsiębiorcę.

Odstąpienie od wymierzenia kary

W celu zwiększenia efektywności wykrywania niedozwolonych porozumień ograniczających konkurencję ustawodawca wprowadził możliwość skorzystania przez uczestnika takiego porozumienia z możliwości całkowitego odstąpienia od wymierzenia kary, bądź jej obniżenia w trybie tzw. programu leniency. Zgodnie z ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów przedsiębiorca, który zawarł porozumienie ograniczające konkurencję, może złożyć do Prezesa UOKiK wniosek o odstąpienie od wymierzenia kary pieniężnej, w którym to wniosku: opisze zawarte porozumienie, w szczególności przez wskazanie uczestników porozumienia, jego przedmiotu i celu, czasu trwania czy okoliczności zawarcia oraz funkcjonowania.

Powyższy wniosek ma zatem na celu ujawnienie Prezesowi UOKiK faktu zawarcia między przedsiębiorcami porozumienia ograniczającego konkurencję oraz wszystkich istotnych informacji o funkcjonowaniu tego porozumienia. Prezes UOKiK jest zobligowany do odstąpienia od nałożenia kary na ujawniającego porozumienie przedsiębiorcę, w przypadku gdy taki przedsiębiorca spełni łącznie następujące warunki:

  • jako pierwszy z uczestników porozumienia złoży wniosek;
  • nie ujawni nikomu (a w szczególności uczestnikom porozumienia) zamiaru złożenia wniosku w programie leniency;
  • współpracuje z Prezesem UOKiK w pełnym zakresie od złożenia wniosku (w szczególności w zakresie zbierania dowodów);
  • zaprzestał uczestnictwa w porozumieniu przed złożeniem wniosku lub niezwłocznie po jego złożeniu;
  • przedstawił:
    • dowód wystarczający do wszczęcia postępowania antymonopolowego lub informacje umożliwiające Prezesowi UOKiK uzyskanie takiego dowodu, albo
    • jeżeli wniosek został złożony po wszczęciu postępowania antymonopolowego – dowód, który w istotny sposób przyczyni się do wydania decyzji w sprawie praktyk ograniczających konkurencję lub na żądanie Prezesa UOKiK przedstawił informacje umożliwiające uzyskanie takiego dowodu, o ile Prezes UOKiK nie posiadał w tym czasie tych informacji lub dowodów;
    • nie nakłaniał innych przedsiębiorców do uczestnictwa w porozumieniu.

Wniosek o odstąpienie od wymierzenia kary można złożyć zarówno przed wszczęciem postępowania antymonopolowego dotyczącego danego porozumienia (kiedy Prezes UOKiK nie powziął jeszcze wiedzy o istnieniu takiego porozumienia), jak i w jego toku. Istotne jest to, że o całkowite odstąpienie od wymierzenia kary może skutecznie ubiegać się tylko jeden uczestnik niedozwolonego porozumienia, ten który pierwszy wystąpił z wnioskiem i spełnił wszystkie pozostałe, wskazane powyżej wymagania. Z całkowitego odstąpienia od wymierzenia kary nie może natomiast skorzystać przedsiębiorca, który nakłaniał innych przedsiębiorców do uczestnictwa w porozumieniu.

Dla skuteczności złożenia wniosku o odstąpienie od wymierzenia kary zasadnicze znaczenie ma wartość przedstawionych przez przedsiębiorcę dowodów lub informacji pozwalających na uzyskanie takich dowodów. Mogą być to dowody w jakiejkolwiek formie (dokumenty, nagrania, świadkowie), jednak ich treść musi wskazywać na istnienie porozumienia.

Obniżenie kary

W przypadku, gdy przedsiębiorca nie spełnia warunków umożliwiających odstąpienie od wymierzenia kary (nie jest pierwszym, który wystąpił z wnioskiem lub nakłaniał do udziału w porozumieniu innych przedsiębiorców), może wystąpić do Prezesa UOKiK o obniżenie kary, o które może ubiegać się więcej niż jeden uczestnik porozumienia. W takim przypadku, obok spełnienia przesłanek podobnych, jak te przy wniosku o odstąpienie od wymierzenia kary (nieujawnianie namiaru złożenia wniosku, współpraca z Prezesem UOKiK oraz zaprzestanie uczestnictwa w porozumieniu), przedsiębiorca musi przedstawić Prezesowi UOKiK dowód, którego ten jeszcze nie posiadał. Poziom obniżenia kary zależy od czasu, w jakim przedsiębiorca przedstawi dowód oraz od wartości tego dowodu (musi być to dowód mający istotne znaczenie dla rozpatrywanej sprawy). Kara może zostać obniżona nawet o 50% w stosunku do pierwszego przedsiębiorcy, który spełnił powyższe warunki. Trzeci i kolejni przedsiębiorcy składający taki wniosek mogą liczyć na obniżenie kary najwyżej o 20%. Wniosek powyższy, podobnie jak wniosek o odstąpienie od wymierzenia kary, może złożyć także osoba zarządzająca przedsiębiorcy.

Leniency plus

Przedsiębiorca, który skorzystał z możliwości obniżenia kary, może dodatkowo skorzystać z tzw. programu leniency plus umożliwiającego obniżenie nałożonej kary o dodatkowe 30%. Przedsiębiorca, w toku postępowania, w którym złożył wniosek o obniżenie kary, może ujawnić przed Prezesem UOKiK okoliczności innego zakazanego porozumienia, którego jest uczestnikiem. Warunkiem skorzystania z leniency plus jest to, aby informację o innym porozumieniu przedsiębiorca ujawnił jako pierwszy i aby w tej sprawie nie było już wszczęte postępowanie antymonopolowe lub wyjaśniające. Obniżając karę o dodatkowe 30%, Prezes UOKiK odstąpi jednocześnie od wymierzenia kary za udział w ujawnionym innym porozumieniu, jeżeli przedsiębiorca nie namawiał innych przedsiębiorców do udziału w porozumieniu.

Podsumowanie

Przepisy prawa konkurencji stanowią istotne, aczkolwiek uzasadnione ograniczenie dla uczestników obrotu gospodarczego. Naruszenie ustawowego zakazu zawierania porozumień ograniczających konkurencję może okazać się dla przedsiębiorcy wyjątkowo dotkliwe finansowo. Oczywiście w danym wypadku najistotniejsze jest, aby właściwie ocenić treść porozumienia, pod kątem jego antykonkurencyjnego charakteru. Najlepszym sposobem na uniknięcie ewentualnych konsekwencji prawnych będzie niewątpliwie podjęcie działań prewencyjnych w postaci dokładnej analiza ryzyk jeszcze przed zawarciem danego porozumienia. W przypadku, gdy porozumienie zostało jednak zawarte przedsiębiorca może minimalizować niekorzystne skutki przez skorzystanie z programu leniency, przy czym w takim wypadku liczy się szybkość działania.