Prowadzenie działalności gospodarczej na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) jest nierozerwalnie związane z osobą przedsiębiorcy. Dodatkowo przedsiębiorstwo rozumiane jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych, przeznaczony do prowadzenia działalności gospodarczej, nie jest prawnie wyodrębnione od majątku „prywatnego” przedsiębiorcy wpisanego do CEIDG. Taki stan rzeczy nie rzadko powoduje, iż wraz ze śmiercią przedsiębiorcy dobiega końca prowadzona przez niego firma.
Spadkobiercy przedsiębiorcy wprawdzie dziedziczą po nim przedsiębiorstwo, jednak aktualnie obowiązujące przepisy w praktyce uniemożliwiają lub znacząco utrudniają kontynuowanie bądź też wznowienie działalności firmy przez następców prawnych zmarłego przedsiębiorcy. Dla przykładu należy wskazać, że spadkobiercy nie mają możliwości posługiwania się, choćby tymczasowo, numerami NIP i REGON zmarłego przedsiębiorcy, które w równym stopniu identyfikowały w obrocie jego samego, jak i należące do niego przedsiębiorstwo. Istnieją także ograniczenia w zakresie posługiwania się firmą przedsiębiorcy po jego śmierci. Te oraz szereg innych problemów – związanych chociażby z wygaśnięciem decyzji administracyjnych niezbędnych do prowadzenia danego rodzaju działalności – powodują, iż dalsze prowadzenie firmy stanowi dla spadkobierców nie lada wyzwanie. Jeszcze trudniej jest, gdy pomiędzy spadkobiercami nie ma porozumienia, wówczas bowiem procedury związane ze stwierdzeniem nabycia i działem spadku znacząco się przedłużają, niwecząc tym samym szanse na reaktywowanie firmy.
W ocenie Ministerstwa Rozwoju przedsiębiorcy nie korzystają obecnie w dostatecznym stopniu z instytucji zapisu windykacyjnego czy też możliwości przekształcenia jednoosobowej działalności gospodarczej w spółkę prawa handlowego w celu zabezpieczenia bytu prawnego przedsiębiorstw. Podstawowym celem proponowanej regulacji ma być zatem wprowadzenie do porządku prawnego instrumentów zapewniających ciągłość funkcjonowania przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy.
- prowadzenie przedsiębiorstwa do chwili dokonania działu spadku w imieniu własnym, lecz na rachunek spadkobierców;
- wykonywanie czynności prawnych i faktycznych związanych z zatrudnieniem w przedsiębiorstwie;
- zawieranie, wykonywanie i rozwiązywanie umów, w tym także umów zawartych przed śmiercią przedsiębiorcy;
- regulowanie – z dochodów przedsiębiorstwa – zobowiązań prywatnoprawnych i publicznoprawnych związanych z jego prowadzeniem;
- posługiwanie się dla identyfikacji przedsiębiorstwa firmą oraz numerami NIP i REGON zmarłego przedsiębiorcy zaopatrzonymi w dodatkowe oznaczenia;
- dysponowanie rachunkiem bankowym przedsiębiorcy wykorzystywanym przy prowadzeniu działalności gospodarczej.
Prokurenta mortis causa mógłby powołać za życia sam przedsiębiorca (przyszły spadkodawca), a po jego śmierci spadkobiercy bądź w razie braku porozumienia między nimi sąd na wniosek osoby, która uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą oraz że ustanowienie prokurenta mortis causa jest celowe dla zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa i ochrony praw wnioskodawcy lub osób trzecich. Prokurent mortis causa mógłby prowadzić przedsiębiorstwo do czasu działu spadku, nie dłużej jednak niż do roku od dnia otwarcia spadku (tj. śmierci przedsiębiorcy). Jeżeli natomiast prokurent byłby ustanowiony przez sąd, w postanowieniu o jego ustanowieniu wskazany byłby okres, na jaki prokurent został powołany, stosowny do okoliczności i nie dłuższy niż rok. W szczególnie uzasadnionych przypadkach sąd mógłby jednak przedłużyć termin pełnienia funkcji przez prokurenta mortis causa. Celem zapewnienia bezpieczeństwa w obrocie prawnym związanym z działalnością przedsiębiorstwa po śmierci przedsiębiorcy prokura mortis causa miałaby podlegać obowiązkowemu wpisowi do CEIDG.
Co istotne, prokurent mortis causa nie ponosiłby osobistej odpowiedzialności za zobowiązania istniejące i zaciągnięte w ramach zarządzania przedsiębiorstwem. Prokurent ponosiłby wyłącznie odpowiedzialność na zasadach ogólnych za szkodę wyrządzoną spadkobiercom lub osobom trzecim wskutek nienależytego wykonywania swoich obowiązków. Niezależnie od planowanego wprowadzenia instytucji prokurenta mortis causa, proponuje się dopuszczenie możliwości ustanowienia przez jednoosobowego przedsiębiorcę prokurenta, który podobnie jak prokurent mortis causa podlegałby wpisowi do CEIDG. W tym kontekście wymaga podkreślenia, że aktualnie, w świetle przepisów k.c., prokura może być udzielona tylko przez przedsiębiorcę wpisanego do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego.
Ministerstwo Rozwoju proponuje utrzymanie w mocy decyzji administracyjnych (koncesji, licencji, zezwoleń, etc.) związanych z działalnością przedsiębiorstwa wydanych wobec zmarłego przedsiębiorcy, o ile nie należałyby do decyzji uzależnionych od cech ściśle osobistych spadkodawcy. W konsekwencji, po śmierci przedsiębiorcy prawa i obowiązki wynikające z decyzji administracyjnych przechodziłyby na następców prawnych, którzy zdecydowali się kontynuować dotychczasową działalność spadkodawcy. Natomiast do czasu unormowania kwestii spadkowych decyzje tymczasowo wykonywałby prokurent mortis causa. Spadkobiercy przedsiębiorcy mieliby również wstępować w jego prawa i obowiązki wynikające z udzielonej mu pomocy publicznej i tym samym mogliby kontynuować projekty współfinansowane ze środków pomocy publicznej. Kolejnym postulatem jest wprowadzenie możliwości dokonania częściowego działu spadku (sądowego) ograniczonego wyłącznie do przedsiębiorstwa jako zorganizowanej części spadku. Wykazywanie zatem w takim przypadku ważnych powodów działu częściowego nie będzie już potrzebne (por. art. 1038 k.c.).
W związku z sukcesją przedsiębiorstwa osoby fizycznej zmiany nie ominą także prawa podatkowego. Projektodawca w zakresie wybranych podatków przewiduje wprowadzenie nowej kategorii podatnika, jakim ma być przedsiębiorstwo wchodzące w skład masy spadkowej do czasu działu spadku. Ministerstwo planuje także wstrzymanie wobec spadkobierców przedsiębiorcy konkretyzacji obowiązku podatkowego w podatku dochodowym od osób fizycznych w okresie tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem przez prokurenta mortis causa do momentu ustalenia kręgu spadkobierców bądź działu spadku.