Każdy podmiot prawa cywilnego funkcjonuje w określonym miejscu i czasie podejmując decyzje dotyczące zarówno jego samego, jak też innych osób, z którymi pozostaje w relacjach prawnych. Podmiotem takim może być zarówno osoba fizyczna jak i osoba prawna.

W sferze prawa, działalność podmiotów prawa cywilnego może przyjmować postać czynności faktycznych, jak również czynności prawnych. Przedmiotem analizy w tym artykule będą czynności prawne, zaś pod pojęciem tym rozumiemy „skonstruowaną przez system prawny czynność konwencjonalną podmiotu prawa cywilnego, której treść określa – co najmniej w podstawowym zakresie – konsekwencje prawne tego zdarzenia”[1].

Czynność prawna może być zakomunikowana przez podmiot prawa cywilnego drugiemu z nich, co do zasady w dowolny sposób. Komunikat ten musi zawierać w sobie jeden istotny element, wyłącznie charakteryzujący czynność prawną. Elementem tym jest oświadczenie woli podmiotu prawa cywilnego. Podzielając argumentację prof. Zbigniewa Radwańskiego wskazać należy, że „Ono właśnie (przyp. aut. to oświadczenie woli), zawiera treść czynności prawnej, określającą jej konsekwencje prawne”[2].

Pomimo, że oświadczenie woli konstytuujące treść czynności prawnej może być złożone drugiej osobie w sposób dowolny, to ustawodawca przewidział sytuacje, w których takie oświadczenie woli, a co za tym idzie i sama czynność prawna, musi przybrać postać szczególną. Mowa o tym w art. 60 Kodeksu cywilnego stanowiącym, że „Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli)”[3]. Powstaje pytanie w jakim celu ustawodawca zastrzega dla pewnych czynności prawnych formę szczególną, o zwiększonym rygoryzmie i wymogach. Zgodzić się trzeba z prof. Zbigniewem Radwańskim, który wymienia następujące argumenty za konstruowaniem przez ustawodawcę form szczególnych dla niektórych czynności prawnych. Argumenty te są następujące: „pewność co do tego, że czynność prawna została dokonana; ochrona działającego podmiotu przed nie przemyślanymi jego własnymi decyzjami – oparta na założeniu, że zachowanie określonej formy wymaga zwykle dodatkowego wysiłku i czasu; jawność czynności prawnych w stosunku do osób trzecich i ochrona ich interesów; zabezpieczenie interesu społecznego przez ułatwienie kontroli nad czynnościami prawnymi; uzyskanie fachowej porady; zabezpieczenie dowodów”[4].

Wśród wielu form szczególnych czynności prawnych znanych ustawie, takich jak forma pisemna, poświadczenie podpisu, data pewna bądź akt notarialny, przedmiotem niniejszej analizy będzie akt notarialny. Zagadnienie formy notarialnej czynności prawnej regulują w pierwszej kolejności przepisy ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. prawo o notariacie, zwanej dalej Pr.Not. Wymóg dokonania czynności prawnej w formie aktu notarialnego przewidują również inne ustawy, w szczególności Kodeks cywilny. Notarialna forma czynności prawnej polega na tym, że notariusz spisuje treść oświadczeń woli stron oraz współuczestniczy w redakcji dokumentu zawierającego stanowiska stron. Z mocy ustawy, notariusz jest zobowiązany do czuwania nad interesem każdej ze stron czynności prawnej dokonywanej z jego udziałem. Pełni on funkcję bezstronnego świadka czynności, potwierdzającego swym podpisem, że czynność w której uczestniczył została dokonana zgodnie z właściwymi przepisami prawa. Kiedy strony czynności prawnej uzgodnią treść swych oświadczeń woli, obowiązkiem notariusza jest odczytanie ich na głos, a następnie wspólnie z nimi podpisanie aktu notarialnego dokumentującego dokonanie czynności prawnej. Oryginał aktu notarialnego pozostaje w siedzibie notariusza, zaś strony czynności  otrzymują wypisy, które mają moc prawną oryginału (art. 109 Pr.Not.

Wśród czynności prawnych, które dla swej ważności muszą przyjąć formę aktu notarialnego można wymienić pewne ich grupy. Pierwsza z nich, będzie dotyczyła czynności prawnych związanych z przenoszeniem własności nieruchomości. Obowiązek dokonania czynności prawnej w formie aktu notarialnego dotyczy w szczególności: umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości (art. 158 K.c.), umowy nabycia własności nieruchomości, umowy ustanowienia prawa użytkowania wieczystego (art. 234 K.c.). Kolejną grupą czynności prawnych, dla których ważności przepisy prawa wymagają formy notarialnej, są umowy powołujące do istnienia niektóre spółki prawa handlowego. Notarialną formę czynności prawnej przyjmie zatem umowa zawiązania spółki komandytowej (art. 106 K.s.h.), umowa zawiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 157 K.s.h.), a także statut spółki komandytowo – akcyjnej (art. 131 K.s.h.) oraz statut spółki akcyjnej (art. 301 § 2 K.s.h). Poza wymienionymi grupami w przepisach prawa można odnaleźć czynności prawne o różnym charakterze, dla których ważności wymagana jest forma aktu notarialnego, a które nie kwalifikują się do grup opisanych wyżej. Wśród tych czynności można wymienić: oświadczenie osoby nie mogącej czytać, która ma złożyć oświadczenie woli na piśmie (art. 80 K.c.), oświadczenie darczyńcy przy umowie darowizny (art. 890 K.c.).

Niektóre stany faktyczne wywołują kontrowersje i wtedy z pomocą przychodzi orzecznictwo sądowe. Tytułem przykładu wskazać należy umowę spółki cywilnej. Zasadą jest, że dla ważności umowy spółki cywilnej lub przyjęcia do takiej spółki nowego wspólnika, przepisy nie wymagają zawarcia jej w szczególnej formie. Sytuacja zmienia się jednak, kiedy dotychczasowi wspólnicy są współwłaścicielami nieruchomości. Wtedy to, zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2006 r., sygn. akt: III CZP 164/06 OSNC 2008/1/5, przystąpienie nowego wspólnika do spółki cywilnej, jeżeli dotychczasowi wspólnicy są współwłaścicielami nieruchomości wymaga formy aktu notarialnego.

Wymienione wyżej przykłady nie wyczerpują katalogu czynności prawnych,  które muszą lub mogą przybrać formę aktu notarialnego. Wskazanie to ma charakter przykładowy dla ukazania ich wagi i znaczenia dla obrotu prawnego.

Tytułem podsumowania wypada jeszcze raz powołać się na treść ustawy z dnia 14 lutego 1991 r., prawo o notariacie, która w art. 91 stanowi, że „Notariusz sporządza akt notarialny, jeżeli wymaga tego przepis prawa lub taka jest wola stron”. Czynność prawną można dokonać zatem w formie notarialnej nie tylko wtedy gdy przepis prawa tak stanowi, ale także gdy strony czynności prawnej tak postanowią.

[1] Z. Radwański „Prawo cywilne- część ogólna” Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 197

[2] Z. Radwański „Prawo cywilne- część ogólna” Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 199

[3] ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)

[4] Z. Radwański „Prawo cywilne- część ogólna” Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 214