Z dniem 9 czerwca 2018 weszły w życie nowe przepisy regulujące instytucję hipoteki przymusowej. Zmiana dotyczy dalszego bytu hipoteki przymusowej, ustanowionej jako forma zabezpieczenia powództwa, po uprawomocnieniu się wyroku. W dotychczasowym stanie prawnym hipoteka przymusowa ustanowiona jako zabezpieczenie wygasała w terminie 2 miesięcy po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie sądowe. Nowe przepisy normują możliwość utrzymania takiej hipoteki. Wprowadzone zmiany mają na celu przystosowanie przepisów do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 października 2016 roku (SK 71/13).

Hipoteka przymusowa jako forma zabezpieczenia

Wierzyciel dochodzący swojego roszczenia przed wszczęciem postępowania sądowego lub też w jego trakcie może skierować do sądu wniosek o zabezpieczenie powództwa. Najczęściej wniosek taki składany jest jednocześnie z pozwem (nie wymaga wtedy odrębnej opłaty). Zabezpieczenie powództwa ma zapobiegać ewentualnemu wyzbywaniu się przez dłużnika (pozwanego) majątku w czasie postępowania sądowego, a tym samym gwarantować większe szanse skutecznej egzekucji po uprawomocnieniu się wyroku. Głównym założeniem przepisów o zabezpieczeniu powództwa jest płynne przejście z postępowania zabezpieczającego do postępowania egzekucyjnego po prawomocnym zakończeniu sprawy sądowej. Dokonane w toku postępowania zabezpieczającego czynności po wszczęciu egzekucji przekształcają się niejako w czynności postępowania egzekucyjnego. Dotyczy to w szczególności zajęcia mienia pozwanego, a dłużnika w postępowaniu egzekucyjnym. Inaczej było jednak dotychczas z hipoteką przymusową, stanowiącą jedną z form zabezpieczenia roszczeń pieniężnych (o czym poniżej).

Wskazać należy przy tym, że orzecznictwo przyjmuje także w niektórych przypadkach ustanowienie hipoteki przymusowej jako zabezpieczenia roszczeń niepieniężnych, chociaż jest to kwestia sporna tak w orzecznictwie jak i w doktrynie. Istotą hipoteki jest możliwość zaspokojenia wierzyciela z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Z powyższych względów hipoteka jest bardzo atrakcyjnym sposobem zabezpieczenia wierzytelności.

Dotychczasowe przepisy

Zgodnie z dotychczas obowiązującym art. 754(1) § 1 k.p.c. jeżeli przepis szczególny nie stanowił inaczej albo jeżeli sąd inaczej nie postanowił, zabezpieczenie udzielone w postępowaniu sądowym (ewentualnie jeszcze przed jego wszczęciem) upadało po upływie dwóch miesięcy od:

  • uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu, albo
  • uprawomocnienia się postanowienia o odrzuceniu apelacji lub innego środka zaskarżenia wniesionego przez obowiązanego od orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu.

Upadek zabezpieczenia oznacza, że wierzyciel, na rzecz którego zostało ono ustanowione, nie może już się na nie powołać.

Wyjątkiem od powyższej zasady objęte były dotychczas następujące formy zabezpieczenia:

  • zajęcie ruchomości,
  • wynagrodzenia za pracę,
  • wierzytelności z rachunku bankowego,
  • innej wierzytelności,
  • innego prawa majątkowego,
  • ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym.

Jeżeli takie formy zabezpieczenia zostały ustanowione przez sąd, a wierzyciel w terminie miesiąca od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie albo od uprawomocnienia się postanowienia o odrzuceniu apelacji lub innego środka zaskarżenia wniósł o dokonanie dalszych czynności egzekucyjnych (czyli w praktyce złożył wniosek o wszczęcie egzekucji), to zabezpieczenie nie upadało. Niestety katalog powyższy nie obejmował hipoteki przymusowej ustanowionej jako forma zabezpieczenia. Hipoteka taka, czytając literalnie przepisy, upadała zatem zawsze po uprawomocnieniu się sprawy, nawet w przypadku wszczęcia postępowania egzekucyjnego. W orzecznictwie pojawiały się głosy przemawiające za odmienną interpretacją, jednak kwestia ta nie była doprecyzowana w przepisach i budziła kontrowersje (przykładowo Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 maja 2017 roku, IV CSK 390/16).

Powyższą kwestią zajął się Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z dnia 28 października 2016 roku (SK 71/13) orzekł o niekonstytucyjności art. 754(1) § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim przepis ten odnosi się do zabezpieczenia w postaci hipoteki przymusowej. Wprowadzone z dniem 9 czerwca 2018 roku zmiany przepisów są konsekwencją wyroku TK.

Wprowadzone zmiany

Zgodnie z wprowadzoną w dniu 9 czerwca 2018 roku zmianą, zabezpieczenia roszczeń pieniężnych ustanowione zgodnie z przepisami k.p.c. upadają po upływie dwóch miesięcy od prawomocności, chyba że uprawniony wniósł o dokonanie czynności egzekucyjnych. Powyższa zmiana dotyczy nie tylko zabezpieczenia przez ustanowienie hipoteki przymusowej, ale także innych form zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. Z ustawy nie wynika szczegółowo, na czym mają polegać czynności egzekucyjne, ale chodzi oczywiście o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, poprzez złożenie odpowiedniego wniosku do komornika sądowego.

Zasadniczo, w nowym stanie prawnym nie powinno być zatem żadnych wątpliwości, czy ustanowiona jako zabezpieczenie hipoteka przymusowa utrzyma się pomimo zakończenia postępowania sądowego. Powstaje jednak jedno pytanie: czy czynności egzekucyjne, o których mowa w nowym brzmieniu przepisu, mają dotyczyć ogólnie majątku dłużnika czy też danego składnika majątku dłużnika, który był przedmiotem zabezpieczenia.

Takie pytanie ma duże znaczenie w przypadku hipoteki przymusowej, która odnosi się przecież do konkretnego składnika majątku – nieruchomości. We wniosku o wszczęcie egzekucji skierowanym do komornika wierzyciel nie musi przecież od razu kierować egzekucji do nieruchomości. Skierowanie egzekucji do nieruchomości może nastąpić w toku postępowania egzekucyjnego. Egzekucja z nieruchomości wszczynana jest natomiast na wyraźny wniosek wierzyciela.

Z treści uzasadnienia do projektu wprowadzonych zmian, wynika, że ustawodawca miał na myśli podjęcie czynności egzekucyjnych w stosunku do składnika majątku, który jest przedmiotem zabezpieczenia. Czyli w celu utrzymania hipoteki przymusowej należałoby w terminie dwóch miesięcy wszcząć egzekucję z nieruchomości, a nie ogólnie z majtku dłużnika, ewentualnie egzekucję z nieruchomości połączyć z pozostałym majątkiem lub jego poszczególnymi składnikami. Taka konstrukcja prawna uzasadniała wprowadzenie zmian również w ustawie o księgach wieczystych i hipotece (o czym poniżej).

Istotne w powyższym kontekście jest to, że wprowadzone zmiany dotyczą jedynie zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. Jak natomiast wspomniano, niekiedy zdarza się, że hipoteka przymusowa zostanie ustanowiona jako zabezpieczenie roszczenia niepieniężnego, najczęściej w procesie o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną (skarga pauliańska).

Możliwość zmiany treści hipoteki przymusowej

Ze zmianami w Kodeksie postępowania cywilnego skorelowana została zmiana ustawy o księgach wieczystych i hipoteki, gdzie w rozdziale dotyczącym hipoteki przymusowej wprowadzony został nowy art. 111(2). Przepis ten przyznaje wierzycielowi możliwość zgłoszenia żądania przekształcenia hipoteki przymusowej ustanowionej w postępowaniu zabezpieczającym w hipotekę, która zabezpiecza wierzytelność stwierdzoną już tytułem wykonawczym (np. wyrokiem opatrzonym w klauzulę wykonalności).

Wierzyciel, który uzyskał hipotekę przymusową na podstawie postanowienia sądu o udzieleniu zabezpieczenia, w terminie 2 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie, które podlegało zabezpieczeniu albo od uprawomocnienia się postanowienia o odrzuceniu apelacji lub innego środka zaskarżenia, może żądać zmiany treści hipoteki lub podstawy wpisu na podstawie tytułu wykonawczego (określonego w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym) stwierdzającego zabezpieczoną wierzytelność. Zmiana treści hipoteki nie może zwiększyć zakresu zaspokojenia wierzyciela z nieruchomości obciążonej bez zgody osób, którym przysługują prawa z pierwszeństwem równym lub niższym.

Dokonanie takiej zmiany w księdze wieczystej będzie w zasadzie powodowało zmianę hipoteki z ustanowionej w postępowaniu egzekucyjnym na ustanowioną na podstawie tytułu wykonawczego z wynikającą z tego konsekwencją w postaci możliwości zmiany wysokości hipoteki, np. jeżeli sąd uwzględnił w tytule wykonawczym jedynie część roszczenia objętego pierwotnie zabezpieczeniem.

Powyższe rozwiązanie ustawodawca wskazuje jako alternatywne do opisanego powyżej utrzymania hipoteki poprzez wniesienie o dokonanie czynności egzekucyjnych. W uzasadnieniu ustawy czytamy, że „wierzyciel w okresie dwóch miesięcy od uprawomocnienia (…) będzie mógł wybrać między dalszym dochodzeniem swoich praw w drodze egzekucji z nieruchomości objętej zabezpieczeniem przewidzianym w art. 747 k.p.c. (korzystając tym samym z „dobrodziejstwa” zmienionego art. 754(1) § 1 k.p.c.) a egzekucją z innych składników majątkowych dłużnika (ruchomości, wynagrodzenia za pracę, wierzytelności z rachunku bankowego itp.) i ewentualnie zabezpieczeniem się na wypadek niepowodzenia takiej egzekucji przez przekształcenie hipoteki w trybie proponowanego art. 111(2)”.

Podsumowanie

Wprowadzone zmiany na pewno korzystnie wpłyną na pozycję prawną wierzycieli, zwłaszcza tych dochodzących większych należności, gdzie egzekucja z nieruchomości może mieć istotne znaczenie. Należy jednak wskazać, że nowe przepisy nie są do końca precyzyjne i mogą wprowadzać w błąd co do rodzaju czynności egzekucyjnej, którą należy podjąć, aby utrzymać ustanowioną w postępowaniu zabezpieczającym hipotekę przymusową. Należy także podkreślić, że omówione zmiany dotyczą wyłącznie hipoteki przymusowej ustanowionej jako zabezpieczenie roszczenia pieniężnego.