Zmiany w odsetkach w 2016 roku – czy rozwiążą problem zatorów płatniczych

Z dniem 1 stycznia 2016 roku wejdzie w życie nowelizacja ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, zmieniająca również szereg innych ustaw, w tym Kodeks cywilny. Zmiany mają zapewnić spójność całego mechanizmu naliczania odsetek w obrocie

cywilnoprawnym, a jednocześnie wprowadzić przejrzyste i zrozumiałe zasady dla uczestników obrotu gospodarczego, które mają doprowadzić do poprawy sytuacji wierzycieli – przedsiębiorców, oczekujących na zapłatę należności od ich kontrahentów. Jakie zmiany w odsetkach czekają nas w 2016 roku?

Jak wynika z danych przywołanych w uzasadnieniu projektu ustawy jedynie nieliczna grupa 20% przedsiębiorców w ogóle nie odczuwała skutków opóźnień kontrahentów w regulowaniu należności pieniężnych. Jednocześnie, zgodnie z przeprowadzonymi wśród przedsiębiorców badaniami, średni okres przeterminowania należności wynosił 3 miesiące i 12 dni, dodatkowo zaś – według różnych źródeł – od 35% aż do 56% faktur nie było płaconych w terminie.

Powyższe dane obrazują, że zjawisko przeterminowanych płatności jest w Polsce powszechne. Wprowadzenie nowych regulacji prawnych ma na celu dążenie do zwiększenia ochrony wierzycieli, a także:

Na wstępie należy podkreślić, że zmiany wynikające z omawianej ustawy mają charakter kompleksowy. Wprowadzi ona jeden system naliczania odsetek w obrocie cywilnoprawnym, funkcjonujący zarówno w relacjach pomiędzy przedsiębiorcami (obrót profesjonalny), jak i w obrocie nieprofesjonalnym oraz w stosunkach z udziałem konsumentów.

Omawiana nowelizacja wprowadza do ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych pojęcie odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych, a zatem w obrocie profesjonalnym. Już z samej definicji tego pojęcia wynika, że odsetki te będą się równać sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i ośmiu punktów procentowych. Ustawodawca zrezygnował z mechanizmu odwołującego się do przepisów Ordynacji podatkowej, ustalając w sposób konkretny wysokość tych odsetek w samej ustawie.

Jednocześnie, w celu zapewnienia spójności całego systemu naliczania odsetek w obrocie cywilnoprawnym, zmiany zostaną również wprowadzone do Kodeksu cywilnego, stosowanego w obrocie powszechnym. Zważywszy, że odsetki ustawowe (które mają zastosowanie, o ile wysokość nie jest inaczej ustalona, np.: umową) przewidziane w Kodeksie cywilnym mogą przybrać postać odsetek kapitałowych albo odsetek za opóźnienie, w zależności od tego, w jakich sytuacjach i z jakiego tytułu wierzycielowi przysługują, ustawodawca zdecydował się zróżnicować ich wysokość. W przeciwieństwie bowiem do odsetek kapitałowych, odsetki za opóźnienie stanowią swoistą sankcję za naruszenie zobowiązań umownych względem wierzyciela. Przechodząc do konkretów wskazać należy, że na gruncie Kodeksu cywilnego od 1 stycznia 2016 r. wysokość odsetek ustawowych kształtować się będzie następująco:

Z powyższego wynika, że odsetki ustawowe uregulowane w Kodeksie cywilnym będą niższe niż odsetki ustawowe za opóźnienie przewidziane w ustawie o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, które będą stosowane w obrocie profesjonalnym.

Opisane dotychczas zmiany musiały wiązać się z koniecznością zmodyfikowania reżimu prawnego dotyczącego odsetek maksymalnych (tj. ustalanych w czynnościach prawnych – zwłaszcza w umowach), zarówno o charakterze kapitałowym (art. 359 § 2¹ Kodeksu cywilnego), jak i odsetek za opóźnienie (art. 481 § 2¹ Kodeksu cywilnego). W obu przypadkach ustawodawca posłużył się nieskomplikowanym – w dobrym tego słowa znaczeniu – rozwiązaniem ustalając, że nie będą one mogły przekraczać odpowiednio dwukrotności wysokości odsetek ustawowych (odsetki maksymalne) oraz dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie (odsetki maksymalne za opóźnienie). Warto przy tym podkreślić, że regulacje te nie dotyczą obligacji, o czym pisaliśmy tu „Obligacje – nowa ustawa. Czy obligacje są dla każdego”.

Wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych będzie ogłaszana, w drodze obwieszczenia, przez ministra właściwego do spraw gospodarki w Dzienniku Urzędowym Rzeczpospolitej Polskiej „Monitor Polski”. W odniesieniu do odsetek ustawowych uregulowanych w Kodeksie cywilnym przewidziano analogiczne rozwiązanie, z tym zastrzeżeniem, że ich wysokość ogłaszać będzie Minister Sprawiedliwości. Dodać należy, że do ustalenia wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych wykorzystywana będzie stopa referencyjna Narodowego Banku Polskiego obowiązująca w dniu:

Kolejne istotne novum polega na dodaniu przepisu (art. 8a ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych), który zakazywać będzie uzgadniania przez strony transakcji handlowych daty doręczenia faktury lub rachunku, potwierdzających dostawę towaru lub wykonanie usługi. Podstawą do wprowadzenia takiej regulacji jest dążenie ustawodawcy do przeciwdziałania szkodliwym praktykom rynkowym polegającym na ustalaniu nadmiernie odległych terminów doręczenia dokumentów księgowych, co negatywnie wpływa na dyscyplinę płatniczą wśród przedsiębiorców, skutkując odraczaniem powstania roszczenia o odsetki. W tym miejscu należy przypomnieć, że – co do zasady – fakturę wystawia się zgodnie z przepisami ustawy o podatku od towarów i usług najpóźniej do piętnastego dnia miesiąca następującego po miesiącu, w którym dokonano dostawy towaru lub wykonano usługę.

Nowelizacja wprowadza modyfikację w zakresie możliwości domagania się przez wierzyciela zapłaty rekompensaty za koszty odzyskiwania należności. Aktualnie obowiązujące przepisy ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych wprost nie stanowią, czy zryczałtowana rekompensata o równowartości 40 euro przysługuje od każdej przeterminowanej faktury, czy też wyłącznie od umowy, niezależnie od tego, ile faktur było w ramach jej wykonywania wystawianych. Z dniem 1 stycznia 2016 roku nie będzie już żadnych wątpliwości w tym zakresie – rekompensata należna będzie wierzycielowi od transakcji handlowej (umowy). Ustawodawca przesądził zatem, że możliwość domagania się rekompensaty za koszty windykacji jest związana z faktem zawarcia przez strony umowy, a nie wystawienia faktury przez wierzyciela. Należy jednak w tym miejscu dodać, iż zasada ta nie będzie mieć charakteru bezwzględnego. W razie, gdy strony ustalą w kontrakcie harmonogram częściowego spełnienia świadczenia pieniężnego, wierzyciel będzie mógł domagać się rekompensaty za koszty odzyskiwania należności w stosunku do każdej niezapłaconej części świadczenia. Tylko wówczas, gdy umowa będzie w sposób wyraźny przewidywać, że spełnienie świadczenia będzie następować częściami, wierzyciel będzie uprawniony do naliczenia dłużnikowi większej liczby rekompensat, każdej w wysokości stanowiącej równowartość 40 euro (przeliczonej na złote według średniego kursu euro ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski ostatniego dnia roboczego miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym świadczenie pieniężne stało się wymagalne). Wskazać należy, że ustawodawca dopuszcza możliwość uzgodnienia tego harmonogramu jedynie pod takim warunkiem, że ustalenie harmonogramu nie będzie rażąco nieuczciwe w stosunku do wierzyciela.

Podobnie jak jest to uregulowane w aktualnie obowiązujących przepisach ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, w sytuacji, gdy rekompensata za koszty odzyskiwania należności nie pokryje rzeczywiście poniesionych przez wierzyciela kosztów, będzie on mógł domagać się zwrotu tych kosztów w uzasadnionej wysokości, przekraczającej koszty rekompensaty.

Kolejna istotna zmiana dotyczy uzupełnienia regulacji znajdującej zastosowanie wówczas, gdy strony umowy wprowadziły do jej treści postanowienia wyłączające lub ograniczające uprawnienia wierzyciela lub obowiązki dłużnika. Nowelizacja nie tylko przewiduje, że takie uzgodnienia stron są – podobnie jak w aktualnym stanie prawnym – nieważne, ale także, że w takiej sytuacji zamiast tych nieważnych postanowień stosuje się przepisy ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych.

Konsekwencją opisanych powyżej zmian w zakresie odsetek jest konieczność dostosowania przepisów innych ustaw szczegółowych, tak aby zapewnić spójność całego porządku prawnego obowiązującego w Polsce. Nowelizacja tych ustaw sprowadza się głównie do ujednolicenia nomenklatury występującej w ustawach szczegółowych poprzez wprowadzenie do nich pojęcia „odsetek ustawowych za opóźnienie”.

W celu uniknięcia wątpliwości, które przepisy – obecnie obowiązujące, czy te wchodzące w życie z dniem 1 stycznia 2016 r. – będą od Nowego Roku znajdować zastosowanie do stosunków prawnych powstałych przed tą datą, należy przybliżyć treść tzw. przepisów przejściowych.

Nowelizacja przewiduje, że do transakcji handlowych zawartych przed wejściem w życie nowych przepisów, a więc przed 1 stycznia 216 r., zastosowanie znajdą przepisy dotychczasowe. Jednocześnie – uwzględniając specyfikę postępowań o udzielenie zamówienia publicznego – ustawodawca zdecydował, że przepisy dotychczasowe będą stosowane także w odniesieniu do transakcji handlowych zawieranych w wyniku przeprowadzenia postępowań o udzielenie zamówienia publicznego, jeśli zostały one wszczęte przed Nowym Rokiem. W takiej sytuacji, nawet gdy umowa zostanie zawarta po wejściu w życie nowych przepisów, nie znajdą one zastosowania.

Dodatkowo ustawodawca przewidział, że przepisy dotychczasowe, dotyczące zarówno odsetek uregulowanych w Kodeksie cywilnym, jak i w ustawie o terminach zapłaty w transakcjach handlowych w ich niezmienionej wersji, będą stosowane w przypadku odsetek należnych za okres kończący się przed dniem 1 stycznia 2016 r. Jeśli zatem wierzyciel będzie dochodził ich zapłaty po dniu 31 grudnia 2015 r., następować to będzie również wedle dotychczasowych zasad.

Uchwalone zmiany w ustawie o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawie – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustawach ocenić należy pozytywnie. Praktyka obrotu gospodarczego pokaże, czy uchwalone zmiany przyczynią się do zrealizowania zakładanych przez ustawodawcę celów.