Jednym z istotniejszych zagadnień, z jakim muszą zmierzyć się strony umowy sprzedaży udziałów, jest kwestia prawidłowego określenia sposobu zapłaty ceny. Uwagi przedstawione poniżej, dotyczące umów sprzedaży udziałów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w zależności od okoliczności danej transakcji można odpowiednio odnieść również do umów sprzedaży akcji lub sprzedaży ogółu praw i obowiązków w spółce osobowej.

Najprostszym sposobem zapłaty ceny, na jaki mogą się umówić strony, jest dokonanie zapłaty na rachunek bankowy sprzedającego, przed lub po zawarciu umowy. Ze względu jednak na specyfikę transakcji sprzedaży udziałów, z którą wiąże się często ograniczone wzajemne zaufanie stron, a czasem trudności w ocenie wiarygodności kontrahenta, w praktyce obrotu strony często decydują się na wprowadzenie instrumentów prawnych chroniących środki pieniężne, które będą przeznaczone na zapłatę ceny. Również wieloetapowość procesu transakcyjnego, w tym konieczność uprzedniego spełnienia warunków sprzedaży udziałów, może uzasadniać ochronę środków pieniężnych wpłacanych przy zawieraniu umów przedwstępnych lub warunkowych.

W powyższej sytuacji istotne jest takie ustalenie sposobu zapłaty ceny, które pomoże ochronić interesy obu stron transakcji i ograniczyć ryzyko z nią związane. Prawidłowe ustalenie sposobu zapłaty za udziały powinno przyczynić się do tego, aby obie strony czuły się komfortowo, przystępując do transakcji. W tym celu można skorzystać z szeregu narzędzi pozwalających na takie zabezpieczenie ceny sprzedaży, które gwarantować będzie bezpieczeństwo obu stronom transakcji.

Depozyt notarialny

Jednym z takich narzędzi jest depozyt notarialny przewidziany przepisami ustawy – Prawo o notariacie. Istotą depozytu notarialnego jest przyjęcie przez notariusza papierów wartościowych albo pieniędzy w walucie polskiej lub obcej na przechowanie, w celu wydania ich osobie wskazanej przy ich złożeniu, w związku z czynnością dokonywaną w kancelarii notarialnej. Środki wpłacone przez kupującego na depozyt są przechowywane na specjalnym rachunku bankowym notariusza i mogą zostać zwolnione wyłącznie na warunkach określonych w protokole z przyjęcia depozytu.

Ważne jest zatem, aby warunki wypłaty środków określić w sposób przejrzysty i niebudzący wątpliwości co do tego, kiedy i na jakich warunkach środki mają zostać sprzedającemu wypłacone (lub zwrócone kupującemu). Zaletą zastosowania tego rozwiązania jest z jednej strony pewność sprzedającego, że kupujący posiada określone środki pieniężne niezbędne do dokonania zapłaty za sprzedawane udziały, natomiast z drugiej strony pewność kupującego, że środki te zostaną przekazane sprzedającemu dopiero po spełnieniu warunków umowy.

Rachunek zastrzeżony

Kolejne narzędzie służące zabezpieczeniu ceny sprzedaży to rachunek zastrzeżony (zwany także rachunkiem escrow). Przypomina on swoją konstrukcją depozyt notarialny, przy czym w rolę notariusza wstępuje bank. W umowie rachunku zastrzeżonego, analogicznie jak w protokole notarialnym, strony ustalają warunki wypłaty środków z tego rachunku, po spełnieniu których bank może zwolnić środki z rachunku kupującego i przekazać je na rachunek sprzedającego (nazywane także warunkami zwalniającymi). Najczęściej takim warunkiem zwalniającym jest złożenie podpisów przez obie strony transakcji na dyspozycji uruchomienia środków lub dostarczenie do banku dokumentu potwierdzającego przeniesienie własności przedmiotu transakcji. Decydując się na zabezpieczenie ceny przy wykorzystaniu rachunku zastrzeżonego, strony transakcji niejako powierzają bankowi rolę arbitra i strażnika ich interesów. Do czasu spełnienia się warunków opisanych w umowie rachunku zastrzeżonego bank uniemożliwia stronom wykorzystanie środków zdeponowanych na rachunku niezgodnie z warunkami umowy. Dopiero po otrzymaniu przez bank potwierdzenia spełnienia warunku wskazanego w umowie bank przelewa pieniądze z rachunku zastrzeżonego na rachunek sprzedającego. W umowie rachunku zastrzeżonego konieczne jest również opisanie sytuacji, w której warunki nie zostają spełnione, i na jakiej zasadzie środki mają być w takim przypadku zwrócone kupującemu lub rozliczone w inny sposób. Istotne jest zatem, aby warunki zwalniające zostały określone w sposób jak najbardziej szczegółowy, tak aby wiadomo było konkretnie, jakie okoliczności powodują zwolnienie środków z rachunku.

Gwarancja bankowa

Rozwiązaniem pozwalającym zabezpieczyć cenę sprzedaży udziałów jest także gwarancja bankowa. Jest to jednostronne zobowiązanie banku (jako gwaranta), że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji, którym będzie sprzedający) określonych warunków zapłaty, bank ten wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji. Podobnie jak w przypadku rachunku zastrzeżonego i depozytu notarialnego, w zobowiązaniu banku można określić warunki zapłaty zgodnie z ustaleniami stron transakcji sprzedaży udziałów. Realizacja zapłaty następuje poprzez przekazanie bankowi przez beneficjenta gwarancji żądania zapłaty w formie określonej zobowiązaniem banku. Przy czym może być wymagane dołączenie do tego żądania dokumentów stwierdzających spełnienie warunków zapłaty. Skuteczność zabezpieczenia w postaci gwarancji bankowej jest ściśle związana nie tylko z przejrzystym określeniem warunków wypłaty środków, co jest niezbędne dla zabezpieczenia interesów sprzedającego i kupującego, ale również z wiarygodnością banku i jego siedzibą, a tym samym możliwością jej wyegzekwowania, w ostateczności również na drodze sądowej.

Oświadczenie o poddaniu się egzekucji

Kolejnym narzędziem, przydatnym zwłaszcza w przypadku, gdy kupujący nie chce powierzać swoich środków pieniężnych osobom trzecim, jest złożenie przez niego oświadczenia o poddaniu się egzekucji. Oświadczenie takie jest składane w akcie notarialnym. Na gruncie obowiązujących przepisów istnieją trzy różne podstawy do złożenia takiego oświadczenia (art. 777 § 1 pkt 4-6 kpc.). W zakresie zabezpieczenia ceny w transakcji sprzedaży udziałów znaczenie będą miały oświadczenia składane na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 i pkt 5 kpc. Różnica pomiędzy tymi oświadczeniami ma znaczenie przede wszystkim prawne – dotyczy zakresu świadczeń, które można egzekwować na ich podstawie. W pierwszym przypadku może to być zarówno zapłata kwoty pieniężnej, jak i wydanie rzeczy oznaczonych co do gatunku lub rzeczy indywidualnie oznaczonej, natomiast w drugim przypadku – dotyczy wyłącznie obowiązku zapłaty sumy pieniężnej.

Inny jest również sposób oznaczania kwoty świadczenia pieniężnego. W przypadku oświadczenia składanego na podstawie art. 777 § 1 pkt 4 kwota ta musi być konkretnie wskazana, natomiast w przypadku pkt 5 wystarczy określić górną granicę wysokości świadczenia lub wskazać klauzulę waloryzacyjną. Decydując się na zabezpieczenie zapłaty ceny sprzedaży udziałów w tej formie, strony wraz ze swymi doradcami w procesie sprzedaży udziałów powinny zastanowić się, która podstawa złożenia oświadczenia o poddaniu się egzekucji będzie bardziej adekwatna do danej transakcji.

Dodatkowo, istotną kwestią jest możliwość wskazania w oświadczeniu o poddaniu się egzekucji terminu spełnienia świadczenia lub zdarzenia, od którego uzależnione jest jego wykonanie. Dlatego, analogicznie jak w przypadku depozytu notarialnego i rachunku zastrzeżonego, ważne jest takie określenie terminu lub zdarzenia, od którego zależy zapłata, aby nie było problemów przy ustalaniu, czy dane zdarzenie już nastąpiło. W przypadku niewykonania obowiązku zapłaty w terminie sprzedający, jako uprawniony, będzie mógł się domagać nadania na akt notarialny klauzuli wykonalności, co pozwoli mu dochodzić zapłaty na drodze egzekucji komorniczej.

Ubezpieczenie umowy sprzedaży

Swoistym zabezpieczeniem ceny sprzedaży udziałów może się okazać także ubezpieczenie samej umowy sprzedaży udziałów lub jej poszczególnych części. W ten sposób zarówno kupujący, jak i sprzedający, mogą się uchronić przykładowo przed obniżeniem wartości lub utratą udziałów (np. ubezpieczając sam tytuł prawny do udziałów) czy odpowiedzialnością odszkodowawczą za naruszenie gwarancji i zapewnień złożonych przez jedną ze stron. W Polsce coraz częściej korzysta się z tej formy zabezpieczenia umowy sprzedaży, która w naszym kraju jest jednak nadal mniej popularna niż na większych rynkach transakcyjnych.

Zabezpieczenie ceny sprzedaży nie musi jednak dotyczyć wyłącznie ceny płatnej po przeniesieniu udziałów. W praktyce zdarzają się bowiem sytuacje, w których strony umawiają się, że część wynagrodzenia zostanie wypłacona w określonym czasie po przeniesieniu udziałów, po spełnieniu dodatkowych wymogów, takich jak osiągnięcie przez spółkę określonego wyniku finansowego lub pozytywny wynik weryfikacji stanu prawnego i finansowego spółki dokonywanej przez kupującego już po nabyciu udziałów. W sytuacji, gdy konieczne jest zabezpieczenie takiej części ceny sprzedaży udziałów, można także skorzystać z opisanych powyżej narzędzi.

Podsumowanie

Zaprezentowane powyżej wybrane narzędzia nie stanowią zbioru wszystkich możliwych sposobów zabezpieczenia transakcji. Niektóre inne instrumenty prawne, jak np. weksel, są stosowane w umowach sprzedaży udziałów, jednak mogą nie zabezpieczać sprzedającego w wystarczającym stopniu. Wybór sposobu zabezpieczenia ceny sprzedaży udziałów uzależniony jest każdorazowo od okoliczności dotyczących stron i stanu faktycznego danej transakcji. Od potrzeb sprzedającego oraz kupującego będzie zatem zależeć, które z zaprezentowanych powyżej rozwiązań będzie dla nich korzystniejsze i bardziej opłacalne.