Informacje medialne o stosowaniu przez przedsiębiorców niedozwolonych postanowień umownych czy wręcz sytuacje wykazywania obecności takich postanowień w umowach przez samych konsumentów nie należą obecnie do rzadkości.
Potencjalna powszechność zjawiska jest duża, ponieważ problem może dotyczyć każdego przedsiębiorcy zawierającego umowy z konsumentami.
Warto mieć wobec tego na względzie, iż w sprawach i w postępowaniach mających za przedmiot niedozwolone postanowienia umowne kluczem do skutecznego uchronienia przedsiębiorcy przed dotkliwymi konsekwencjami jest podjęcie działań w odpowiednim czasie. W szczególności zaś chodzi o reakcję zanim wzorcem umownym zainteresuje się – na przykład – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
Kiedy można mówić o występowaniu niedozwolonych postanowień umownych?
Konsument ma na gruncie prawa polskiego szczególny status, przy czym przez konsumenta rozumie się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej (np. zawierającą umowę) niezwiązaną bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby.
Elementem systemu kompleksowych rozwiązań prawnych skierowanych na ochronę interesów konsumentów przed nieuczciwymi praktykami przedsiębiorców są przepisy regulujące tak zwane niedozwolone postanowienia umowne, nazywane również klauzulami abuzywnymi.
Na wstępie wyjaśnić należy, iż przepisy regulujące niedozwolone postanowienia umowne mają zastosowanie wyłącznie w umowach zawieranych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem. Ochrona konsumenta w relacjach umownych z przedsiębiorcą opiera się na założeniu, że przedsiębiorca jako strona profesjonalnie wykonująca działalność gospodarczą jest w relacjach z konsumentem stroną potencjalnie silniejszą.
Identyfikacja niedozwolonych postanowień umownych.
W świetle ogólnej zasady wynikającej z treści art. 3851 § 1 Kodeksu Cywilnego postanowienia umowy zawartej z konsumentem nie wiążą tego ostatniego o ile:
(a) nie zostały z nim indywidualnie uzgodnione,
(b) kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,
(c) skutkiem czego interesy konsumenta są rażąco naruszone.
Innymi słowy, niedozwolonym postanowieniem umownym jest postanowienie wysoce niekorzystne dla konsumenta, znacząco osłabiające jego pozycję jako strony umowy. Dla uznania postanowienia za niedozwolone konieczne jest wykazanie istnienia łącznie wszystkich powyższych przesłanek.
Jeżeli chodzi o kryterium nieuzgodnienia danego postanowienia z konsumentem, to warunek ten spełniają te wszystkie postanowienia, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu i musiał się na nie zgodzić zawierając umowę. Przepis art. 3851 § 3 zdanie drugie Kodeksu Cywilnego tworzy swoiste domniemanie braku uzgodnienia indywidualnego postanowień przejętych z wzorca umowy (czyli na przykład również z regulaminu świadczenia usług, albo „ogólnych warunków”, które konsument musi zaakceptować, aby zawrzeć umowę).
Rażące naruszenie interesów konsumenta ma z kolei miejsce wtedy, kiedy dane postanowienie umowne jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i godzi w równowagę kontraktową stron stosunku prawnego, kreuje nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków konsumenta na jego niekorzyść.. Można tutaj wskazać sytuacje przekazania konsumentowi błędnej informacji, niedoinformowania czy wykorzystania niewiedzy bądź naiwności konsumenta. Podkreślić należy, iż przepis mówi o rażącym naruszeniu, a zatem naruszeniu, które jest szczególnie doniosłe.
Wykazanie abuzywnego charakteru postanowienia umownego zawsze leży na granicy sprzecznych interesów konsumenta i przedsiębiorcy, których równowagę należy zachować. Powyżej wymienione przesłanki stwarzają określone problemy interpretacyjne, przez co identyfikacja i ocena danego postanowienia umownego jako potencjalnie niedozwolonego wymaga szczegółowej analizy opierającej się o pełen obraz stosunku łączącego strony.
Katalog przykładowych niedozwolonych postanowień umownych
Szczególną rolę na gruncie przepisów regulujących niedozwolone postanowienia umowne pełni art. 3853 Kodeksu Cywilnego, w którym zawarta została lista przykładowych, najczęściej występujących postanowień niedozwolonych.
Analizując umowę pod kątem obecności (albo nieobecności) postanowień wymienionych w art. 3853 Kodeksu Cywilnego pamiętać należy, iż samo podobieństwo postanowienia umownego do jednego z przykładowych postanowień nie przesądza o jego niedopuszczalności. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5 listopada 2008 r. postanowienie umowne zawsze należy rozpatrywać w oparciu o przesłanki wymienione w art. 3851 § 1 Kodeksu Cywilnego. Z tego powodu lista niedozwolonych postanowień umownych postrzegana jest jedynie jako wskazówka co do rodzaju postanowień, które mogą być uznane za niedozwolone, o tym jednak czy takimi są decydować będzie zawsze interpretacja normy ogólnej w oparciu o konkretną umowę.
W kolejnej części artykułu omówiona zostanie proceduralna strona kontroli niedozwolonych postanowień umownych i zarys postępowania o uznanie postanowienia umownego za niedozwolone.