Niedozwolone postanowienia umowne. Część II

W artykule zamieszczonym w poprzednim „Radarze Prawnym” wyjaśniliśmy czym są niedozwolone postanowienia umowne oraz przedstawiliśmy kryteria ich identyfikacji. Poniżej pragniemy przybliżyć kwestie związane z sądowym dochodzeniem uznania postanowienia umownego za niedozwolone i scharakteryzować jego skutki.

Jeżeli w umowie zawartej z konsumentem znajdą się niedozwolone postanowienia, nie będą one wiązać stron. Niedozwolone postanowienie umowne jest bowiem nieważne z mocy prawa. Nieważność ta w razie powstania sporu na jej tle, może być dochodzona na drodze sądowej. Kontrola sądowa postanowień zawartych we wzorcu umownym lub w umowie może przybrać dwojaką formę – odbyć się w ramach badania postanowień w oparciu o określony stosunek prawny bądź poprzez ocenę postanowień w oderwaniu od stosunku łączącego strony. Na tej podstawie rozróżniana jest sądowa kontrola incydentalna i abstrakcyjna.

Kontrola sądowa incydentalna

Kontrola incydentalna (indywidualna) polega na badaniu określonego stosunku prawnego łączącego strony. Dla spełnienia podstawowego warunku identyfikacji niedozwolonego postanowienia umownego jego stronami muszą być przedsiębiorca i konsument. Przedmiotem stosunku jest łącząca strony umowa bądź wiążący je wzorzec umowny, które podlegają ocenie sądu. Do tego rodzaju kontroli może dojść:

Jako że sąd w przypadku kontroli incydentalnej bada określone postanowienia w oparciu o łączący strony stosunek prawny, wynik tej kontroli dotyczy jedynie stron. Sąd orzeka o niedozwolonym charakterze postanowienia zawartego we wzorcu lub w umowie, skutkiem czego jest ustalenie bezskuteczności danego postanowienia. Niedozwolone postanowienie umowne jest bezskuteczne w stosunku do konsumenta z mocy samego prawa, wyrok sądu zatem jedynie potwierdza ten fakt.

Pamiętać przy tym należy, iż wyrok dotyczy jedynie stron postępowania, zatem postanowienie będzie bezskuteczne w stosunku do konsumenta, który wszczął postępowanie lub w trakcie postępowania zgłosił stosowny zarzut, nie zaś w stosunku do innych konsumentów, którzy zawarli choćby z tym samym przedsiębiorcą umowę o podobnej treści. Zakres skuteczności wyroku sądu odróżnia kontrolę incydentalną od kontroli abstrakcyjnej, która wywiera dalej idące skutki prawne.

Kontrola sądowa abstrakcyjna

W odróżnieniu od kontroli indywidualnej przedmiotem kontroli abstrakcyjnej jest ocena postanowień wzorca umownego w oderwaniu od łączącego strony stosunku prawnego oraz umowy. Jej celem jest ochrona zbiorowych interesów konsumentów, co znajduje odzwierciedlenie w szczególnym uregulowaniu jej kwestii proceduralnych. Przede wszystkim w postępowaniu prowadzonym w ramach kontroli abstrakcyjnej krąg podmiotów uprawnionych do wniesienia powództwa o uznanie postanowienia za niedozwolone jest szeroki. W ich skład zgodnie z art. 479³⁸ kodeksu postępowania cywilnego wchodzą:

Postępowanie prowadzone w ramach kontroli abstrakcyjnej posiada dalsze szczególne rozwiązania proceduralne, które stanowią przejaw jego ukierunkowania na ochronę interesu publicznego. Między innymi – przy przeprowadzaniu przez sąd kontroli wzorca umownego niedopuszczalne jest zawarcie pomiędzy stronami ugody, a postępowanie dowodowe jest zawsze obligatoryjne i nie można go pominąć. Postępowanie ma za zadanie ochronę zbiorowego interesu konsumentów, toteż jest ono wolne od kosztów sądowych. Zaznaczyć ponadto należy, iż w ramach kontroli pozycja przedsiębiorcy jest osłabiona z tego względu, iż zgodnie z art. 479³⁹ kpc z żądaniem uznania postanowienia umownego za niedozwolone można wystąpić w ciągu sześciu miesięcy od zaniechania stosowania postanowienia przez przedsiębiorcę. Co więcej, zgodnie z art. 479⁴⁰ kpc, samo zaniechanie stosowania postanowienia będącego przedmiotem kontroli już po wytoczeniu powództwa nie wpływa na bieg postępowania, które jest prowadzone tak, jakby przedsiębiorca dane postanowienie nadal stosował.

Postępowanie sądowe prowadzone jest przed Sądem Okręgowym w Warszawie – Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Sąd wydając wyrok uwzględniający powództwo przytacza w treści orzeczenia postanowienia wzorca umownego, które uznaje za niedozwolone i zakazuje jego wykorzystywania. Ponadto, aby działanie w interesie publicznym spełniało także funkcję informacyjną, wyrok podlega publikacji w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Cel kontroli abstrakcyjnej, którym jest wyeliminowanie niedozwolonych postanowień z obrotu prawnego, realizowany jest przez rozszerzenie prawomocności wyroku zakazującego stosowanie danego postanowienia. Zgodnie z art. 479⁴³ kpc od chwili wpisania postanowienia do rejestru postanowień wzorców umownych uznanych za niedozwolone, prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, niedopuszczalne jest stosowanie we wzorcach umów postanowień o treści z nim identycznej lub do niego zbliżonej. Od chwili zatem wpisania postanowienia do rejestru nie wywołuje ono żadnych skutków prawnych nie tylko pomiędzy stronami postępowania ale także w stosunku do osób trzecich.

W ostatniej części artykułu przybliżona zostanie rola Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w postępowaniu o uznanie postanowienia umownego za niedozwolone oraz prawne konsekwencje stosowania niedozwolonego postanowienia umownego.