Przedmiotem umowy o dzieło jest osiągniecie przez wykonawcę (przyjmującego zamówienie) określonego rezultatu – dzieła – w zamian za ustalone wynagrodzenie. Standardowym przykładem dzieła jest w szczególności wykonanie rzeźby, napisanie utworu, naprawienie auta, czy zbudowanie maszyny. Istotą umowy o dzieło – w odróżnieniu od umowy zlecenia – jest więc osiągnięcie określonego rezultatu.

Wykonawca dzieła, po jego ukończeniu, przedstawia je zamawiającemu do odbioru. W tym momencie zamawiający ocenia, czy efekt pracy jest zgody z umową stron i jeżeli dzieło odpowiada ustaleniom zamawiający dzieło ma obowiązek je przyjąć, zapłacić umówione wynagrodzenie i w rezultacie umowę uznaje się za zrealizowaną. Jeżeli jednak dzieło ma wady uaktywniają się uprawnienia zamawiającego mające na celu alternatywnie: doprowadzenie dzieła do stanu zgodnego z umową, dostosowanie wzajemnego świadczenia zamawiającego (wynagrodzenia) do ostatecznie osiągniętego rezultatu lub odstąpienia od umowy.

Wada istotna i wada nieistotna dzieła

W praktyce obrotu gospodarczego często pojawia się problem, czy zamawiający może odmówić odbioru dzieła w sytuacji gdy dzieło ma wady. Z punktu widzenia uprawienia zamawiającego do odmowy przyjęcia dzieła wady dzieli się na istotne i nieistotne. Wyłącznie wada o charakterze istotnym umożliwia nieprzyjęcie dzieła przez zamawiającego.

Za wadę istotną uważa się taką usterkę dzieła, która uniemożliwia jego wykorzystywanie do umówionego celu, gdy dzieło nie ma cech pozwalających na stwierdzenie, że stanowi ono rezultat określony przez zamawiającego. W tej sytuacji uznaje się, że z uwagi na taką wadę dzieło nie zostało w ogóle (jeszcze) wykonane. Wady nieistotne to wszelkie usterki dzieła nie będące wadą istotną. Tak więc wada nieistotna to taka, która nie uniemożliwia używania dzieła, choć np. zmniejsza jego użyteczność.

Sporządzenie protokołu odbioru dzieła

Dużo kontrowersji i rozbieżnych poglądów wywołuje kwestia, jakie czynności powinny przedsięwziąć strony w razie stwierdzenia wad, a zwłaszcza wad istotnych, dzieła. Mając na uwadze ewentualne późniejsze dochodzenie roszczeń na drodze sądowej przez każdą ze stron czynność odbioru dzieła należy zawsze utrwalić w protokole – także w razie ostatecznej odmowy odbioru dzieła przez zamawiającego. W razie sporu stron ustalenia zawarte w takim protokole pozwolą na ocenę, czy zamawiający miał prawo do odmowy odebrania dzieła, co ma istotny wpływ m.in. na prawo przyjmującego zamówienie do dochodzenia zapłaty oraz na bieg terminów do zgłaszania roszczeń w ramach rękojmi za wady dzieła. Zwłaszcza ta ostatnia kwestia ma kapitalne znaczenie w obrocie profesjonalnym (między dwoma przedsiębiorcami).

Możliwość nieprzyjęcia dzieła przez zamawiającego

Zgodnie z art. 642 Kc. i przy braku postanowień odmiennych przyjmujący zamówienie nabywa roszczenie o zapłatę wynagrodzenia w chwili oddania dzieła (zaoferowania przez wykonawcę możliwości jego odbioru w czasie i miejscu określonym umową). Gdy w momencie wydania dzieła nie odpowiada ono umowie stron, zamawiający może odmówić jego przyjęcia, ale wyłącznie w razie wystąpienia wady istotnej dzieła lub gdy takie uprawnienie wynika z umowy. Gdy dzieło nie ma wad lub ma tylko wady nieistotne jego wydanie powoduje powstanie wymagalności roszczenia o zapłatę wykonawcy, zaś zamawiający może – w razie wad nieistotnych dzieła – w ramach uprawnień z rękojmi dochodzić ich usunięcia lub obniżenia wynagrodzenia.

O ile więc umowa stron nie stanowi inaczej, wyłącznie wystąpienie wady istotnej dzieła oznacza, że zamawiający nie ma obowiązku odebrać dzieła, gdyż de facto na tym etapie realizacji umowy nie jest ono jeszcze wykonane. Tym samym w takiej sytuacji zamawiający nie ma obowiązku zapłaty za nie, ani też nie rozpoczynają biegu terminy związane z usuwaniem wad ukończonego dzieła.

Skutki odbioru dzieła

Skutkiem odbioru dzieła przez zamawiającego – gdy strony inaczej nie uregulowały danych kwestii – jest przejście prawa własności dzieła, obowiązek zapłaty za dzieło oraz rozpoczęcie biegu terminów do usunięcia ewentualnych wad dzieła w ramach rękojmi. W relacjach profesjonalistów (przedsiębiorców) w tej ostatniej kwestii istotnym jest art. 563 k.c. w zw. z art. 638 k.c. Zgodnie z przedmiotowym uregulowaniem zamawiający – przedsiębiorca – traci prawa z rękojmi w razie gdy nie zbadał dzieła w czasie i w sposób przyjęty przy dziele tego rodzaju i nie zawiadomił niezwłocznie wykonawcy – przedsiębiorcy o dostrzeżonej wadzie, a w wypadku gdy wada wyszła na jaw dopiero później – jeżeli nie zawiadomił o niej niezwłocznie po jej wykryciu.

O tym, czy doszło do utraty praw z rękojmi decydować będą więc cechy danego dzieła i dokonywana każdorazowo ocena, czy daną wadę przedsiębiorca powinien – przy dochowaniu należytej staranności – wykryć. Tym istotniejsza jest więc ocena jak daną wadę dzieła strony kwalifikują, choć przy podziale na wady istotne i nieistotne w zasadzie takie rozróżnienie, zwłaszcza w obrocie profesjonalnym, nie powinno być przedmiotem sporów. W razie gdy stwierdzone wady nie mają charakteru istotnego zamawiający ma obowiązek przyjęcia dzieła, co w przypadku obrotu między profesjonalistami oznacza, że może to być w praktyce również ostatni moment na zgłoszenie wad w ramach procedury rękojmi. Utrata możliwości dochodzenia roszczeń w tym trybie nie uniemożliwia ich dochodzenia na zasadach ogólnych, jednakże reżim rękojmi jest znaczenie dogodniejszy dla zamawiającego, gdyż jest to odpowiedzialność za samo istnienie wady i jest ona niezależna od wiedzy ani winy przyjmującego zamówienie.

Podsumowanie

Błędna jest praktyka polegająca na tym, iż bez względu na to jaka jest wada dzieła zamawiający odmawia nie tylko jego przyjęcia, ale także spisania protokołu na tę okoliczność, błędnie uznając, że protokół odbioru pełniłby rolę pokwitowania. W razie, gdyby wada miała charakter nieistotny (i strony nie zmieniły ustawowych zasad obowiązujących w tym zakresie) odmowa przyjęcia dzieła jest bez znaczenia dla powstania roszczenia wykonawcy o wynagrodzenie, ale przede wszystkim dla rozpoczęcia dla zamawiającego biegu terminów do zgłoszenia wad dzieła. Przede wszystkim z tego ostatniego powodu koniecznym jest, by w obrocie profesjonalnym zamawiający – przedsiębiorca – czynność odbioru dzieła utrwalał na piśmie stwierdzone wady – choćby ze względów dowodowych przy ewentualnym sporze sądowym. Jakkolwiek bowiem niezwłoczne zgłoszenie wad dzieła, jako akt niezbędny do realizacji uprawnień w ramach rękojmi, może nastąpić w dowolnej formie, to przy braku dowodu na tę czynność zamawiający może nie być w stanie wykazać, że jej dopełnił.