W praktyce zazwyczaj strony transakcji zbycia udziałów (akcji) nie są sobie wcześniej znane i proces negocjacji warunków umowy jest pierwszą okazją do nawiązania między nimi kontaktu. Co zrozumiałe, w szczególności w tego rodzaju sytuacjach strony transakcji mają do siebie ograniczone zaufanie, a sama transakcja może być kwalifikowana jako ta o podwyższonym ryzyku. Sposobem na zabezpieczenie interesów majątkowych zarówno kupującego jak i sprzedającego, a tym samym zminimalizowanie ryzyka kontraktowego, jest rachunek zastrzeżony (rachunek escrow).

Rachunek escrow

Rachunek escrow jest szczególnego rodzaju rachunkiem bankowym, który służy przeprowadzeniu rozliczeń finansowych pomiędzy kupującym i sprzedającym za pośrednictwem instytucji bankowej występującej w roli powiernika. W uproszczeniu mechanizm działania rachunku zastrzeżonego polega na czasowym zablokowaniu przez bank środków pieniężnych wpłaconych na rachunek, aby uniemożliwić stronom transakcji ich wydatkowanie w sposób niezgodny z ustalonymi wcześniej warunkami. Co istotne, jedynym dysponentem środków pieniężnych wpłaconych na rachunek escrow jest bank. Uwolnienie przez bank środków zgromadzonych na rachunku escrow następuje dopiero po spełnieniu się przesłanek zastrzeżonych przez strony. W tym miejscu zaznaczyć należy, że szczególnie ważne jest, aby w umowie rachunku escrow w sposób skrupulatny uregulować kwestie odnoszące się do warunków uwolnienia przez bank środków z rachunku escrow. W przeciwnym bowiem razie interesy stron transakcji mogą nie być dostatecznie zabezpieczone, jak i może pojawić się problem z realizacją przez bank dyspozycji wypłaty. Dodać należy, że po spełnieniu warunków umowy środki mogą być wypłacane przez bank – w zależności od woli stron – jednorazowo lub w częściach.

Jak działa rachunek zastrzeżony?

W celu lepszego zobrazowania funkcjonowania systemu escrow można odwołać się do szablonowego przykładu powiązanego z umową sprzedaży. Kupujący po zawarciu umowy sprzedaży wpłaca na rachunek escrow kwotę stanowiącą równowartość ceny, następnie sprzedający po okazaniu mu dokumentu potwierdzającego ulokowanie środków na rachunku spełnia na jego rzecz świadczenie wzajemne z umowy. Kolejno sprzedający okazuje bankowi dokument potwierdzający wykonanie zobowiązania na rzecz kupującego wraz z dyspozycją wypłaty. Bank – po weryfikacji spełnienia uzgodnionych między stronami warunków umowy sprzedaży – wypłaca sprzedającemu środki zgromadzone na rachunku celem zapłaty przez kupującego ceny.

Rachunek escrow zapewnia poczucie bezpieczeństwa każdej ze stron transakcji – kupujący zyskuje bowiem pewność, że sprzedający otrzyma pieniądze dopiero, gdy wywiąże się on ze swoich umownych obowiązków, a sprzedający – że kontrahent jest wypłacalny i nie wystąpią trudności z uregulowaniem ceny.

Umowa rachunku escrow

Podstawą utworzenia rachunku zastrzeżonego jest umowa trójstronna zawierana pomiędzy kupującym, sprzedającym oraz bankiem. Umowa ta zwykle podpisywana jest na czas określony, a jego długość uzależniona jest od terminu finalizacji transakcji, na potrzeby której otwierany jest rachunek. Postanowienia umowy rachunku escrow powinny być negocjowane symultanicznie z umową zbycia udziałów (akcji), gdyż materie obu umów są ze sobą ściśle powiązane.

Swoboda w kształtowaniu umowy escrow

Z racji tego, że umowa rachunku zastrzeżonego nie jest przedmiotem regulacji prawnej, strony transakcji mają swobodę w kształtowaniu jej postanowień. Tym samym mają one możliwość uregulowania zasad funkcjonowania rachunku escrow stosownie do swoich indywidualnych potrzeb i specyfiki konkretnej transakcji. W umowie rachunku escrow strony mogą zatem dowolnie uzgodnić m.in.:

  • warunki zwrotu środków wpłacającemu,
  • warunki i procedurę wypłaty środków,
  • rodzaj dokumentów, które należy przedłożyć instytucji bankowej wraz z dyspozycją wypłaty w celu potwierdzenia wykonania zobowiązania wzajemnego czy też spełnienia innych warunków koniecznych do zapłaty ceny. W przypadku transakcji zbycia udziałów (akcji) takim dokumentem może być dla przykładu zgodne oświadczenie stron transakcji bądź osoby trzeciej (wspólnego eksperta), że ziściły się przesłanki określone w umowie zbycia udziałów (akcji) do zapłaty ceny na rzecz dotychczasowego wspólnika (akcjonariusza).

Zasady uwolnienia przez bank środków

W interesie obu stron transakcji zbycia udziałów (akcji) leży to, aby w umowie rachunku escrow precyzyjnie określić zasady uwolnienia przez bank środków zgromadzonych na rachunku zastrzeżonym, jak też wskazać dodatkowo konkretne dokumenty, które będą stanowiły dowód ziszczenia się przesłanek z umowy zbycia udziałów (akcji) do wypłaty środków. Bank bowiem w razie powzięcia wątpliwości, czy przesłanki uwolnienia środków pieniężnych faktycznie ziściły się – nie chcąc narazić się na odpowiedzialność odszkodowawczą – może odmówić ich wypłaty. Warto też z tego względu, w umowie rachunku escrow przewidzieć klauzulę regulującą tryb rozwiązywania sporów dotyczących oceny wystąpienia przesłanek wypłaty środków.

Przeznaczenie rachunku escrow

W transakcji zbycia udziałów (akcji) rachunek escrow może posłużyć stronom do dwóch kategorii rozliczeń. Po pierwsze rachunek zastrzeżony może być przeznaczony do rozliczenia ceny za udziały (akcje), w szczególności wtedy, gdy kupujący ma wpłacić cenę za udziały (akcje) jeszcze przed dniem zakończenia transakcji. Po drugie – do zabezpieczenia roszczeń kupującego wobec sprzedającego na wypadek nieprawdziwości oświadczeń i zapewnień złożonych przez sprzedającego w umowie zbycia udziałów (akcji). W tym ostatnim przypadku rachunek escrow stanowi pewnego rodzaju depozyt gwarancyjny. W praktyce może bowiem zdarzyć się, że w pewnym czasie po transakcji wyjdzie na jaw, że sprzedający zataił przed kupującym niekorzystne okoliczności związane ze zbywanymi udziałami (akcji) lub samą spółką, której udziały (akcje) są przedmiotem umowy sprzedaży.

W zależności od transakcji strony mogą otworzyć dwa odrębne rachunki zastrzeżone, w takim przypadku jeden będzie służył do zapłaty ceny a drugi do uregulowania ewentualnych roszczeń gwarancyjnych, bądź też otworzyć tylko jeden rachunek escrow. Wówczas w dniu zamknięcia transakcji większość środków zgromadzonych na rachunku jest wypłacana sprzedającemu tytułem ceny. Pozostała ich część przez okres uzgodniony przez strony pozostaje na rachunku i w zależności od tego, czy przez ten czas powstaną roszczenia kupującego wobec sprzedającego, są wypłacane kupującemu (jako odszkodowanie) albo sprzedającemu (jako zapłata reszty ceny). Oczywiście strony mogą przy danej transakcji utworzyć tylko jeden rachunek escrow bądź do zapłaty ceny bądź wyłącznie do zabezpieczenia roszczeń gwarancyjnych.

Waluta i oprocentowanie rachunku escrow

W zależności od woli stron rachunek zastrzeżony może być prowadzony w złotówkach lub walucie obcej na rzecz kupującego bądź sprzedającego. Strony mogą też uzgodnić, czy środki na nim zgromadzone mają podlegać oprocentowaniu i komu mają przypaść odsetki z tego tytułu. Dodać należy, że instytucje bankowe za otworzenie i prowadzenie rachunku zastrzeżonego pobierają opłaty, które zazwyczaj stanowią określony procent wartości transakcji.

Rachunek powierniczy

W praktyce często zdarza się, że rachunek zastrzeżony (escrow) jest zamiennie określany jako rachunek powierniczy, co w istocie wprowadza w błąd. Rachunek zastrzeżony (escrow) nie jest bowiem rachunkiem powierniczym w rozumieniu art. 59 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Prawo bankowe (tj. Dz.U. z 2016 r. poz. 1988), dlatego też środki na nim zgromadzone w razie wszczęcia postępowania egzekucyjnego przeciwko posiadaczowi rachunku, ogłoszenia jego upadłości bądź jego śmierci nie są z mocy prawa wyłączone odpowiednio spod zajęcia egzekucyjnego, z masy upadłości czy też masy spadkowej.

Dla przykładu zatem w sytuacji, gdy zostanie wszczęta egzekucja przeciwko sprzedającemu, który będzie posiadaczem rachunku escrow, na którym będą zgromadzone środki na zabezpieczenie roszczeń gwarancyjnych kupującego, to środki te będą podlegały zajęciu przez komornika i w efekcie mogą nie stanowić zabezpieczenia dla ewentualnych później ujawnionych roszczeń kupującego wobec sprzedającego.

Podsumowanie

Rachunek escrow jest instrumentem, który pozwala na zabezpieczenie zarówno interesów kupującego jak i sprzedającego. Może on posłużyć stronom do zabezpieczenia ceny transakcji oraz roszczeń kupującego w związku z nieprawdziwością zapewnień i oświadczeń złożonych przez sprzedającego w umowie sprzedaży. Zsynchronizowanie momentu zwolnienia środków pieniężnych z rachunku zastrzeżonego z chwilą przejścia własności zbywanych udziałów (akcji) albo stwierdzenia wad udziałów (akcji) pozwala na zabezpieczenie i pogodzenie indywidualnych interesów obu stron transakcji, do czego jednak niezbędne jest umiejętne skonstruowanie postanowień umowy rachunku escrow jak i umowy sprzedaży udziałów (akcji).