O tym, jak różne mogą być obowiązki wykonywane w ramach stosunku pracy nie trzeba nikogo przekonywać, zatem można poprzestać na wskazaniu, iż jednym z takich obowiązków może być zobowiązanie do tworzenia (stosunek pracy ma bowiem co do zasady charakter trwały, ciągły) określonych utworów czy dzieł. Prawną definicję utworu zawiera art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r., Nr 90, poz. 631 ze zm.), dalej jako „prawo autorskie”, zgodnie z którym utworem, a więc przedmiotem prawa autorskiego, jest „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia”.
Już na pierwszy rzut oka widać, iż jest to definicja bardzo szeroka, przy czym dalsze postanowienia regulują zasady ochrony takiego utworu. Przyjmując zatem, iż stworzone przez pracownika dzieło jest utworem, tj. w szczególności, iż jest ono przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze, należy rozważyć, komu przysługują majątkowe prawa autorskie do tego utworu – pracownikowi (autorowi) czy pracodawcy wypłacającemu pracownikowi wynagrodzenie ze stosunku pracy. Odpowiedź na tak postawione pytanie znajdziemy w art. 12 prawa autorskiego, w którym przesądzono, iż co do zasady to pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, z chwilą przyjęcia utworu nabywa do niego autorskie prawa majątkowe. Nie jest to jednakże nabycie nieograniczone, jego zakres jest bowiem uzależniony od celu umowy o pracę oraz zgodnego zamiaru jej stron. Tym samym – na zasadach omówionych poniżej – pracodawca nabędzie majątkowe prawa autorskie do utworu stworzonego przez pracownika, jeśli pracownik ten w zakresie swoich obowiązków ma wskazane właśnie tworzenie utworów danego rodzaju. Zatem nabycie praw przez pracodawcę będzie miało miejsce w stosunku do wyników pracy pracownika zatrudnionego na stanowisku – przykładowo – dziennikarza lub rysownika. Jednakże, jeśli osoba zatrudniona na stanowisku niezwiązanym z działalnością twórczą (np. kelnerka) stworzy utwór (np. oprawę graficzną do menu) nie będzie możliwe uznanie, iż utwór ten powstał w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. W takim przypadku to do tego pracownika (tj. kelnerki) nadal należeć będą majątkowe prawa autorskie do stworzonego utworu (tj. grafiki menu).
Dla przedmiotu niniejszych rozważań decydujące znaczenie ma zatem ustalenie, co należy do obowiązków pracownika wynikających ze stosunku pracy, a co leży poza nimi. O zakresie obowiązków pracowniczych może decydować:
- umowa o pracę,
- polecenia służbowe leżące w zakresie zadań przypisanych do zajmowanego przez pracownika stanowiska,
- obowiązujący układ zbiorowy pracy lub inne wewnątrzzakładowe akty prawa pracy,
- cele (znane pracownikowi) realizowane przez zakład pracy itp.
Nie można ponadto wykluczyć dorozumianego powierzenia pracownikowi określonych zadań, co będzie miało miejsce w szczególności w przypadku zaznajomienia pracownika z planami pracodawcy dotyczącymi np. wprowadzenia nowej organizacji produkcji, o ile oczywiście powierzone w ten sposób zadania będą mieściły się w zakresie kompetencji pracownika. W razie braku możliwości wskazania zakresu obowiązków wynikających ze stosunku pracy danego pracownika w powyższy sposób, konieczne będzie ustalenie celu zawartej umowy o pracę oraz zgodnego zamiaru jej stron, wyrażonego w oparciu o znane obu stronom okoliczności towarzyszące jej zawieraniu.
Konsekwencją uznania, że dany utwór został stworzony w wyniku wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy (w związku z czym na pracodawcę przechodzą autorskie prawa majątkowe do niego) jest to, iż pracodawca nie ma obowiązku wypłacania pracownikowi za taki utwór odrębnego wynagrodzenia. Z kolei w razie dokonania przeciwnej oceny związku utworu z obowiązkami pracowniczymi należy uznać, iż utwór został stworzony niejako „poza” stosunkiem pracy, zatem nie jest objęty wynagrodzeniem określonym w umowie o pracę. W tym drugim przypadku, wobec pozostawania majątkowych praw autorskich do utworu przy pracowniku, to pracownik decyduje, czy przeniesie te prawa na pracodawcę (w całości lub w części) i na jakich warunkach, w szczególności zaś decyduje o wysokości wynagrodzenia z tytułu przekazania utworu pracodawcy (oczywiście o ile pracodawca zdecyduje się na nabycie lub skorzystanie z utworu na warunkach wskazanych przez pracownika).
Odrębnego podkreślenia wymaga fakt, iż omówiony mechanizm przechodzenia na pracodawcę majątkowych praw autorskich będzie miał zastosowanie wyłącznie wówczas, gdy ustawa lub sama umowa o pracę nie stanowią inaczej. Innymi słowy, pracownik i pracodawca mogą uzgodnić, iż autorskie prawa majątkowe do określonych utworów pozostaną przy pracowniku (twórcy) bez względu na to, czy ich stworzenie wynikało z nałożonych na pracodawcę obowiązków pracowniczych. Co więcej, w prawie autorskim przewidziano sytuacje, kiedy wskazane zasady zastąpione zostają innymi, co ma miejsce w przypadku gdy w roli pracodawcy występuje instytucja naukowa (art. 14) oraz w przypadku gdy chodzi o stworzone przez pracownika programy komputerowe (art. 74).
Dodatkowo, w przypadku utworów, które już w samej umowie o pracę zostały przeznaczone do rozpowszechnienia (tj. do publicznego udostępnienia), przewidziano swoisty mechanizm ustalania, komu ostatecznie przysługują do niego majątkowe prawa autorskie; mechanizm ten znajdzie zastosowanie, jeżeli – tak jak poprzednio – w umowie nie postanowiono inaczej. Zgodnie bowiem z art. 12 ust. 2 prawa autorskiego, jeżeli w takiej sytuacji pracodawca nie przystąpi do rozpowszechnienia utworu w okresie dwóch lat od daty jego przyjęcia (lub w innym uzgodnionym przez strony terminie), pracownik może wyznaczyć mu odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po bezskutecznym upływie tego terminu prawa uzyskane uprzednio przez pracodawcę (wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono) powracają do twórcy (pracownika). Co do daty przyjęcia przez pracodawcę dostarczonego przez pracownika utworu warto pamiętać, iż nie zawiadomienie przez pracodawcę twórcy w terminie sześciu miesięcy (lub innym uzgodnionym przez strony) od dostarczenia utworu o jego nie przyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian uważa się za przyjęcie utworu bez zastrzeżeń.
Niniejsze omówienie związków występujących na styku prawa pracy i prawa autorskiego nie ma charakteru wyczerpującego, pozostawiając poza swoim zainteresowaniem w szczególności zagadnienia związane z instytucjami naukowymi oraz programami komputerowymi, w stosunku do których – co wskazano wcześniej – obowiązują odmienne regulacje. Z kolei reasumując poczynione uwagi warto podkreślić, iż pracodawca nabędzie majątkowe prawa autorskie do utworów stworzonych przez pracownika, jeżeli utwory te powstały w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Zatem kluczową kwestią pozostaje ustalenie zakresu obowiązków, jakie obciążają danego pracownika. Dodatkowo warto pamiętać, iż strony stosunku pracy mogą według własnej woli uregulować poruszane tu kwestie, zamieszczając odpowiednie postanowienia w treści umowy o pracę.