Dnia 24 stycznia 2009 r. weszła w życie ustawa o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) oraz ustawy Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 141, poz. 1178 z późn. zm.). Nowelizacja zniosła obowiązującą w Polsce tzw. zasadę walutowości określoną w art. 358 k.c., a także uchyliła art. 9 pkt. 15 ustawy Prawo dewizowe wskazujący na kategorie transakcji dokonywanych  w walucie obcej a wyłączonych spod ograniczeń.

Na pierwszy rzut oka dokonane zmiany mogą wydawać się niewielkie, tymczasem w rzeczywistości odgrywają fundamentalne znaczenie dla obrotu gospodarczego w Polsce.

W poprzednim stanie prawnym, z zastrzeżeniem określonych wyjątków, zobowiązania pieniężne na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej mogły być wyrażone tylko w pieniądzu polskim. Przepis ten był powszechnie znany jako zasada walutowości, której naruszenie skutkowało nieważnością czynności prawnej. Szereg dodatkowych ograniczeń w zakresie zawierania umów oraz dokonywania innych czynności prawnych powodujących realizowanie w kraju rozliczeń w walucie obcej przewidywało prawo dewizowe.

Obecny przepis art. 358 k.c. pozwala nie tylko wyrażać zobowiązania pieniężne w walucie obcej, ale przede wszystkim umożliwia dłużnikowi wybór waluty spłaty zobowiązania. Innymi słowy, zobowiązanie wyrażone w walucie obcej może zostać spłacone według wyboru dłużnika również w walucie polskiej, chyba że ustawa, orzeczenie sądowe będące źródłem zobowiązania lub czynność prawna zastrzega spełnienie świadczenia w walucie obcej.

Komentowana regulacja jest przede wszystkim przejawem długotrwałego procesu dostosowywania przepisów polskiego porządku prawnego do potrzeb obrotu na zglobalizowanym rynku – liberalnej w tym zakresie – Unii Europejskiej, a także stanowi odpowiedź na coraz częstsze dokonywanie transakcji opiewających na waluty obce. Celem nowego unormowania jest zatem zapewnienie kontrahentom swobody w zakresie zaciągania oraz wykonywania zobowiązań w walutach obcych.

Reguła zawarta w art. 358 k.c. znajduje zastosowanie przy uprzednim założeniu spełnienia trzech przesłanek:

  1. pierwszą jest stwierdzenie, że dla oceny skutków zobowiązania danego dłużnika właściwe jest prawo polskie. Konieczne jest zatem sięgnięcie do reguł kolizyjnych uregulowanych w odrębnych przepisach (rozporządzeń unijnych względnie do ustawy – prawo prywatne międzynarodowe). W każdym przypadku wymaga to jednak indywidualnej oceny.
  2. drugą jest ustalenie, że zobowiązanie pieniężne opiewa na walutę inną niż polska, czyli w obecnym stanie prawnym na walutę inną niż złotówki.
  3. trzecią jest brak zastrzeżenia, że zapłata ma nastąpić tylko w walucie obcej, które to zastrzeżenie może wynikać bezpośrednio z ustawy, orzeczenia sądowego lub czynności prawnej. W odniesieniu do tego ostatniego, strony wprowadzają takie zastrzeżenie bezpośrednio w umowie, wskazując, iż zapłata może nastąpić wyłącznie w walucie obcej. Skutkiem takiego zapisu jest brak możliwości zwolnienia się przez dłużnika ze zobowiązania przez zapłatę w walucie polskiej.

Chęć skorzystania przez dłużnika z uprawnienia w postaci zapłaty w polskiej walucie za zobowiązanie wyrażone w walucie zagranicznej pociąga za sobą konieczność obliczenia równowartości kwoty oznaczonej w walucie obcej. Sposób takiego przeliczenia określa art. 358 § 2 k.c., który jednak – z uwagi na jego względnie obowiązujący charakter – znajduje zastosowanie wyłącznie w braku odmiennych postanowień stron. Zasadą jest, iż ustalenia wartości waluty obcej dokonuje się według kursu średniego ogłaszanego przez NBP z dnia wymagalności (tj. terminu płatności) roszczenia. Natomiast w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może (choć nie musi) żądać spełnienia świadczenia w walucie polskiej według kursu średniego ogłaszanego przez NBP z dnia, w którym zapłata została dokonana. Zapis ten – przyznający wierzycielowi upoważnienie wyboru korzystniejszego kursu przeliczenia – ma na celu ochronę wierzyciela przed celowymi działaniami nieuczciwego dłużnika, który w przypadku znacznych wahań kursu waluty, w której zostało określone świadczenie, mógłby zwlekać ze spełnieniem tego świadczenia do czasu osiągnięcia przez daną walutę pożądanego poziomu. Na tle tak sformułowanego przepisu pojawiają się jednak pewne luki konstrukcyjne i wątpliwości interpretacyjne. Jedynie przykładowo można wskazać na sytuację, w której zobowiązanie zostało wyrażone w walucie obcej, dla której NBP nie wylicza kursu średniego (tzw. waluta obca niewymienialna).

Podstawowym skutkiem prawnym zastosowania przepisu art. 358 k.c. jest pozostawienie dłużnikowi (i tylko jemu) wyboru w zakresie formy spełnienia przez niego świadczenia pieniężnego opiewającego na walutę zagraniczną poprzez dopuszczenie zapłaty tak w walucie obcej, jak i walucie polskiej. Takiego wyboru nie ma natomiast wierzyciel. Może on zatem skutecznie żądać od dłużnika zapłaty wyłącznie w tej walucie (obcej), na którą strony się zdecydowały zawierając umowę. Niemniej jednak wierzyciel nie może odmówić przyjęcia zapłaty w walucie polskiej, jeżeli dłużnik zaoferował takie świadczenie (odmienne zachowanie skutkować będzie popadnięciem przez wierzyciela w zwłokę). Przyjęcie takiej konstrukcji sprawia, iż zarówno dokonanie przez dłużnika zapłaty w walucie obcej jak i w walucie polskiej prowadzi do spełnienia świadczenia, którego skutkiem jest wygaśnięcie zobowiązania.

Przyjęte zmiany należy ocenić bardzo pozytywnie. Dla wielu przedsiębiorców dokonujących transakcji w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej w walutach obcych likwidacja zasady walutowości jest niezwykle korzystna, pozwala bowiem ograniczyć koszty związane ze zmianą kursów walut w okresie od zawarcia umowy do dnia jej wykonania.