Decydując się na zakup pakietu udziałów spółki kapitałowej, nie stanowiącego całości kapitału zakładowego spółki, strony umowy sprzedaży – zarówno kupujący jak i sprzedający – podejmują pewne ryzyko związane z dalszym współfunkcjonowaniem w ramach tego samego podmiotu gospodarczego. Z jednej strony w spółce pojawia się nowy wspólnik, z drugiej strony – dotychczasowi wspólnicy w pewnej części nadal pozostają w spółce. Nie można oczywiście mieć pewności co do tego, czy nowi wspólnicy będą w stanie w dłuższej perspektywie porozumieć się ze sobą. Swoistym zabezpieczeniem przed takim ryzykiem gospodarczym i jego negatywnymi konsekwencjami dla spółki może się okazać wprowadzenie w umowie sprzedaży udziałów tzw. klauzul opcyjnych.

Prawo opcji

Prawo opcji jest mechanizmem wykorzystywanym w praktyce transakcyjnej, nieuregulowanym jednak wprost w polskim prawie. Istotą klauzul opcyjnych jest przyznanie jednej lub obu stronom umowy sprzedaży udziałów takich uprawnień, które umożliwią im w przyszłości zbycie lub nabycie udziałów w spółce od pozostałych wspólników (jednego lub kilku). Przyczyn wprowadzenia takich klauzul do umowy może być kilka. Klauzula opcyjna może być chociażby sposobem na rozwiązanie sporów pomiędzy wspólnikami, kiedy ich wizje prowadzenia biznesu nie dają się już pogodzić. Mogą one także zabezpieczać sytuację, w której jedna ze stron transakcji przewiduje możliwość wycofania się z biznesu w określonym czasie.

Rodzaje klauzul opcyjnych

W zależności od tego jaki interes ma zabezpieczać klauzula, wyodrębniamy różne jej rodzaje:

  • call option gwarantuje uprawnionej stronie możliwość nabycia w przyszłości od zobowiązanej strony określonej liczby udziałów,
  • put option gwarantuje uprawnionej stronie możliwość zbycia w przyszłości zobowiązanej stronie określonej liczby udziałów,
  • buy-sell option stanowi połączenie obu wskazanych wyżej klauzul i gwarantuje uprawnionej stronie zarówno możliwość nabycia w przyszłości od zobowiązanej strony określonej liczby udziałów, jak i możliwość zbycia w przyszłości zobowiązanej stronie określonej liczby udziałów, wedle wyboru strony uprawnionej.

Prawo opcji na gruncie polskiego prawa

Samo zamieszczenie klauzuli opcyjnej w umowie sprzedaży udziałów (czy jakimkolwiek innym, odrębnym dokumencie) nie wywołuje żadnych skutków prawnych w sytuacji uchylania się przez zobowiązanego od jego wykonania, poza powstaniem ewentualnych roszczeń odszkodowawczych. To natomiast kłóci się z celem zastosowania klauzul opcyjnych, którym jest przyznanie uprawnionemu możliwości skutecznego wykonania prawa opcji. Aby klauzule opcyjne wywoływały na gruncie prawa polskiego taki skutek prawny, konieczne jest zatem ich ujęcie w ramach istniejących, znanych polskiemu prawu mechanizmów. W obrocie najczęściej spotyka się prawo opcji oparte na umowie przedwstępnej lub ofercie.

Prawo opcji oparte o ofertę

Konstrukcja klauzul opcyjnych oparta o ofertę zakłada, że zobowiązany w dniu zawarcia umowy, w samej umowie sprzedaży udziałów lub w odrębnym dokumencie, składa uprawnionemu ofertę sprzedaży posiadanych przez siebie udziałów (call option), ofertę kupna udziałów posiadanych przez uprawnionego (put option) lub obie oferty łącznie (buy-sell option).

Oferta, aby mogła stać się podstawą zawarcia umowy powinna zawierać w sobie kilka elementów. Przede wszystkim powinna określać istotne postanowienia przyszłej umowy zbycia udziałów, a więc: przedmiot umowy (definiować udziały będące jej przedmiotem) oraz wskazywać cenę, za jaką prawa udziałowe mają zostać nabyte. Przy tym cena nie musi być wskazana sztywno. Składający ofertę może ograniczyć się do wskazania formuły wyliczania ceny, co będzie szczególnie wskazane, gdy prawo opcji ma być przyznane na długi okres czasu. Decydując się na wprowadzenie w ofercie formuły wyliczania ceny zamiast ceny sztywnej, dla ograniczenia możliwych sporów, wskazane jest także określenie w umowie opcji mechanizmu rozstrzygania rozbieżności stron w wyliczaniu ceny sprzedaży, przykładowo poprzez poddanie takiego sporu do rozstrzygnięcia biegłemu wybranemu przez strony. Oferta powinna także określać okres jej obowiązywania, a więc termin, w jakim uprawniony może ofertę przyjąć, wykonując tym samym przysługujące mu prawo opcji. Uprawniony powinien też zadbać, aby w ofercie znalazło się oświadczenie o jej nieodwołalności, inaczej zobowiązany po złożeniu oferty będzie mógł ją odwołać, co spowoduje wygaśnięcie prawa opcji po stronie uprawnionego.

Oferta powinna zostać złożona w formie, jaką obowiązujące przepisy zastrzegają dla ważności umowy sprzedaży. Dla przykładu, w przypadku udziałów w spółce z o.o. konieczne będzie złożenie oferty w formie z podpisami notarialnie poświadczonymi.

Dla wykonania prawa opcji w przypadku skorzystania z oferty konieczne jest złożenie przez uprawnionego oświadczenia o jej przyjęciu. Takie oświadczenie będzie wystarczające do przeniesienia udziałów na uprawnionego. Prawo opcji będzie zatem wykonane tylko wtedy gdy uprawniony faktycznie będzie nim zainteresowany. Oświadczenie takie powinno zostać także złożone w formie, jaką obowiązujące przepisy zastrzegają dla ważności umowy sprzedaży.

Umowa przedwstępna a prawo opcji

Wykorzystanie przy klauzulach opcyjnych instytucji umowy przedwstępnej zakłada, że strony w dniu zawarcia umowy, w samej umowie sprzedaży udziałów lub w odrębnym dokumencie, zawierają przedwstępną umowę sprzedaży udziałów posiadanych przez zobowiązanego (call option), przedwstępną umowę sprzedaży udziałów posiadanych przez uprawnionego (put option) lub obie umowy przedwstępne łącznie (buy-sell option).

Umowa przedwstępna analogicznie jak oferta, powinna określać istotne postanowienia przyszłej umowy zbycia udziałów, a więc: przedmiot umowy (definiować udziały będące jej przedmiotem) oraz wskazywać cenę za jaką prawa udziałowe mają zostać nabyte. Aktualność w tym zakresie zachowują uwagi dotyczące ceny, wskazane przy opisie oferty. Umowa przedwstępna powinna także wskazywać termin do zawarcia umowy przyrzeczonej.

Ze względu na charakter prawa opcji, które przecież ma przysługiwać wyłącznie uprawnionemu wobec zobowiązanego, umowę należy ukształtować jako jednostronnie zobowiązującą. Inaczej, zobowiązanym z umowy przedwstępnej byłby także uprawniony, co dawałoby de facto zobowiązanemu prawo do żądania skorzystania z prawa opcji przez uprawnionego. Nie taki jest natomiast cel wprowadzania prawa opcji.

Dla wykonania umowy opcji w przypadku, gdy skorzystano z konstrukcji umowy przedwstępnej, konieczne jest i tak dalsze współdziałanie stron. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy zobowiązany, zawierając umowę przedwstępną, zdecyduje się udzielić nieodwołalnego pełnomocnictwa, do złożenia przez drugą stronę określonego oświadczenia woli. Także, jeżeli umowa przedwstępna zostanie zawarta w odpowiedniej formie, wymaganej dla ważności umowy sprzedaży, i będzie określała istotne postanowienia umowy sprzedaży stronie uprawnionej będzie przysługiwało roszczenie o zawarcie umowy sprzedaży udziałów, które w przypadku odmowy zobowiązanego może być dochodzone na drodze sądowej.

Podsumowanie

Przystępując do umowy zbycia pakietu udziałów w spółce, czy to jako sprzedający czy też jako kupujący, należy rozważyć zamieszczenie w tej umowie tzw. klauzul opcyjnych. Mogą one być sposobem na rozwiązanie sporów pomiędzy wspólnikami, kiedy ich wizje prowadzenia biznesu nie dają się już pogodzić, a więc swoistym zabezpieczeniem przed ryzykiem gospodarczym wejścia do spółki nowego wspólnika i jego negatywnymi konsekwencjami dla spółki. Klauzula opcyjna może także zabezpieczać sytuację, w której jedna ze stron transakcji przewiduje możliwość wycofania się z biznesu w określonym czasie.