Zakaz konkurencji w umowie zlecenia sposobem na ochronę interesów firmy

W obrocie gospodarczym umowy o świadczenie usług, które podlegają przepisom kodeksu cywilnego o umowie zlecenia są zawierane powszechnie. Zleceniobiorcami są zarówno osoby fizyczne jak i przedsiębiorcy, w tym także działający jako podwykonawcy. Pełna ochrona interesów zleceniodawcy wymaga wprowadzenia do umowy klauzul, które zabezpieczą go przed skutkami utraty lub nielojalności kluczowych współpracowników. Jak odpowiednio sformułować zakaz konkurencji?

Na gruncie kodeksu cywilnego (kc.) nie ma przepisów, które w sposób ogólny regulowałyby instytucję zakazu konkurencji. Dopuszczalność jego wprowadzenia w umowie zlecenia opiera się na art. 3531 kc., który określa granice swobody zawierania umów. Stwierdzenie ważności odpowiedniego postanowienia opiera się więc na ocenie postanowień umownych w kontekście zasad współżycia społecznego. Prawidłowo skonstruowany zakaz konkurencji musi zawierać określenie rodzaju działalności, której dotyczy oraz czasu jego trwania i ewentualnego ekwiwalentu¹. Za naruszenie zakazu konkurencji grozi odpowiedzialność odszkodowawcza, która może przyjąć formę kary umownej (art. 484 kc.) albo opierać się na ogólnych zasadach wynikających z niewykonania postanowień umownych (art. 471 i nast. kc.).

Ograniczenia w czasie trwania umowy

Za w pełni uzasadnione przyjmuje się zastrzeżenie zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej w trakcie realizacji umowy. Przedsiębiorca powierzający wykonanie określonych prac podmiotowi zewnętrznemu musi mieć możliwość ochrony swoich interesów. Tym bardziej, że realizacja zlecenia często wiąże się z przekazaniem informacji o strategicznym znaczeniu, takich jak lista klientów czy technologia produkcji, których wykorzystanie przez konkurencję negatywnie odbije się na wynikach finansowych i pozycji rynkowej zleceniodawcy. W orzecznictwie wskazuje się, że skoro zakaz konkurencji jest dopuszczalny w ramach stosunku pracy, w którym swoboda stron w jego uregulowaniu podlega istotnym ograniczeniom ze względu na szczególną ochronę zatrudnionego (art. 1011 – 1013 kodeksu pracy), tym bardziej może się pojawić w umowie cywilnoprawnej. Jest to w pełni zgodne z zasadami współżycia społecznego, w tym przede wszystkim z zasadą lojalności między kontrahentami, które obok przepisów prawa i natury danego stosunku prawnego wyznaczają granicę swobody umów (art. 3531 kc). Tym samym zastrzeżenie zakazu konkurencji jest ważne i obowiązuje strony (art. 58 kc).

Zakaz konkurencji po rozwiązaniu umowy

W przypadku umów, w których zleceniobiorcą jest osoba fizyczna pojawia się istotne ograniczenie w kwestii formułowania zakazu konkurencji. Zobowiązanie do nieodpłatnego powstrzymania się od pracy dla konkurencji, dotyczące okresu po zakończeniu współpracy z dotychczasowym zleceniodawcą, jest nieważne. Brak ekwiwalentu decyduje w tym przypadku o niezgodności zakazu z zasadami współżycia społecznego. Pogląd ten jest uważany za utrwalony w orzecznictwie².

Zastrzeżenia między przedsiębiorcami

Umowy zawierane przez profesjonalistów podlegają większej swobodzie w zakresie kształtowania ich treści. Z uwagi na taki zakres dowolności w układaniu współpracy między przedsiębiorcami wzrasta potrzeba ochrony ich interesów w razie nielojalności współpracowników. Sąd Najwyższy podkreślił to jednym ze swoich wyroków, w którym wskazał na dopuszczalność zastrzeżenia zakazu konkurencji po zakończeniu łączącego przedsiębiorców stosunku umownego również bez odpowiedniego odszkodowania³. W takim przypadku nie dochodzi do naruszenia zasad współżycia społecznego właśnie ze względu na zaostrzony rygor w stosunkach profesjonalnych (B2B). Oczywiście zakaz nie może być nieograniczony w czasie lub zupełnie uniemożliwiać prowadzenia działalności gospodarczej, ponieważ byłby sprzeczny z prawnie zagwarantowaną swobodą działalności gospodarczej. Zobowiązania umowne, które nie naruszają tych ograniczeń są ważne i wiążą strony.

Odrębności w umowie z agentem

Zakaz konkurencji ustawodawca przewidział na gruncie kc wprost w przepisach regulujących jednej konkretny typ umowy – umowy agencyjnej (art. 7646 kc). W stosunku do agenta zakaz ten można ponadto rozszerzyć w drodze umowy również na okres po zakończeniu współpracy. Ustawodawca uregulował zarówno formę takiej umowy (pisemną pod rygorem nieważności), okres którego może dotyczyć (do 2 lat od rozwiązania umowy), podstawowe postanowienia (ograniczenie zakazu do grupy klientów lub obszaru geograficznego) jak i kwestię ekwiwalentu za ograniczenie działalności konkurencyjnej, w tym dopuścił możliwość nieodpłatnego dokonania takiego zastrzeżenie zakazu, jeżeli wynika to z treści umowy albo umowa została rozwiązana z winy agenta. Tym samym swoboda w zakresie formułowania postanowień o zakazie konkurencji na gruncie umowy agencyjnej doznaje znaczącego ograniczenia.