Ustawodawca wprowadził szereg zmian dotyczących odpowiedzialności karnej osób biorących udział w tworzeniu i funkcjonowaniu spółek prawa handlowego. Celem przybliżenia postępujących po sobie nowelizacji oraz zobrazowania pozytywnych i negatywnych elementów dokonanych zmian, przygotowaliśmy repertorium najważniejszych informacji.
tekst pierwotny Dz.U.2000.94.1037
Art. 585. § 1. Kto, biorąc udział w tworzeniu spółki handlowej lub będąc członkiem jej zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej albo likwidatorem, działa na jej szkodę
– podlega karze pozbawienia wolności do lat 5 i grzywnie.
§ 2. Tej samej karze podlega, kto osobę wymienioną w § 1 nakłania do działania na szkodę spółki lub udziela jej pomocy do popełnienia tego przestępstwa.
zmiana Dz.U.2011.106.622
Art. 585. § 1. Kto biorąc udział w tworzeniu spółki handlowej, pełniąc funkcję członka jej zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej lub będąc osobą faktycznie prowadzącą jej sprawy, albo likwidatorem, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, naraża spółkę na bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzania jej znacznej szkody majątkowej, podlega karze grzywny lub pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Ściganie następuje z oskarżenia prywatnego.
Uprzednia regulacja penalizowała działania na szkodę spółki osób, które bądź brały udział w tworzeniu spółki, bądź były członkiem jej zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej albo likwidatorem. Zmiana miała niewątpliwie na celu poszerzenie katalogu podmiotów odpowiedzialnych zwłaszcza o wspólników spółek osobowych, prokurentów, pełnomocników i kuratorów. Zawarte w noweli sformułowanie: „będąc osobą faktycznie prowadzącą jej sprawy” bez dodatkowego wskazania, iż chodzi również o osoby uprawnione do reprezentowania spółki, spowodowała jednak, że powszechnie uznawało się, iż odnosi się to wyłącznie do wewnętrznych spraw spółki. Nie obejmowała więc – wbrew intencjom autorów projektu – wspólników, pełnomocników i prokurentów, uprawnionych do reprezentowania spółek.
Ponadto zakres podmiotowy odpowiedzialności w prezentowanej wersji artykułu 585 k.s.h. budził dodatkowe zastrzeżenia. Zastosowanie w znowelizowanym przepisie sformułowania „nadużycia udzielonych mu uprawnień” i „niedopełnienia ciążącego na nim obowiązku” powodowały, że podmiot określony poprzez nadanie mu szczególnych cech, jakimi musi się charakteryzować jako sprawca (chodzi tu osoby, które biorąc udział w tworzeniu spółki handlowej są „osobami prowadzących faktycznie sprawy spółki” lub będące członkiem jej zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej lub likwidatorem) aby ponieść odpowiedzialność musiały być prawidłowo umocowane do działania.
Można było zatem uznać, że podmiotem objętym zakresem stosowania przedmiotowego przepisu była wyłącznie taka osoba, której prawidłowo powierzono określone prawa lub obowiązki. Źródłem obowiązku lub prawa może być tylko ustawa, umowa lub decyzja właściwego organu. Istniało więc uzasadnione ryzyko wykluczenia z tego kręgu osób, które wadliwie lub w ogóle nie zostały powołane w skład organów spółek, ze względu na to, że nie posiadały wymaganych przez ustawę uprawnień, ani też nie były obciążone obowiązkami.
Poważne wątpliwości rodził brak wyraźnego określenia, czy odpowiedzialność karną mogą ponosić również osoby, które w sensie prawnym nie pełniły funkcji w strukturach spółki, a czyniły to jedynie faktycznie – na podstawie bowiem naruszenia jakich uprawnień lub niedopełnienia jakich obowiązków mogła być pociągnięta do odpowiedzialności „osoba faktycznie prowadząca sprawy…” skoro nie posiadała żadnego specjalnego umocowania?
W wyniku omawianej nowelizacji zmianie uległ również zakres odpowiedzialności karnej. Poprzednio było to „działanie na szkodę spółki”, po noweli „postępowanie, które naraża spółkę na bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzania jej znacznej szkody majątkowej” (jedynie znacznej szkody o charakterze majątkowym), przy czym niekoniecznie musiała ta szkoda powstać. Samo natomiast narażenie musiało mieć charakter bezpośredni. Wniosek z tego taki, że jeżeli już szkoda powstała, to odpowiedzialność cywilną regulował art. 292 i 293 k.s.h, natomiast jeśli powstała znaczna szkoda, to spełnione zostały znamiona przestępstwa z art. 296 k.k.
Nowelizacja art. 585 k.s.h., która weszła w życie z dniem 1 lipca 2011 roku obejmowała również § 2 (który wcześniej dotyczył podżegaczy i pomocników), przenosząc uprawnienie do wszczęcia postępowania karnego na oskarżyciela prywatnego. Zmiana to jednak nie spowodowała zupełnego zakończenia problemu. Ściganie z oskarżenia prywatnego daje bowiem duże możliwości (w postaci złożenia wniosku o ściganie) „złośliwym wierzycielom”, osobom trzecim, nie rozumiejącym decyzji biznesowych, nie mogącym obiektywnie ocenić, czy doszło do narażenia spółki na szkodę. W praktyce mogłoby to oznaczać dezorganizację działalności spółki nie tylko przez samo wszczęcie postępowania przygotowawczego, ale również przez doniesienie prasowe.
Chociaż omawiana nowelizacja liberalizowała zasady odpowiedzialności, to jednak wprowadzone zmiany w dalszym ciągu pozostawały regulacją zbyt daleko idącą. Dokonana próba zmian dotycząca odpowiedzialności osób biorących udział w tworzeniu spółki, nie w pełni korespondowała z potrzebami rzeczywistości.
* * *
Ze względu na wskazane powyżej wątpliwości odnośnie zmian obowiązujących od 1 lipca 2011 roku, ustawą z dnia 9 czerwca 2011 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz innych ustaw (Dz. U. Nr 133, poz. 767), z mocą obowiązującą od 13 lipca 2011 roku – uchylono art. 585 k.s.h. Jednocześnie nowelizacja ta wprowadziła nowy przepis, § 1a dodany do art. 296 kodeksu karnego.
zmiana Dz. U. 2011.133.767
Art. 296. § 1. Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową,
– podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 1a. Jeżeli sprawca, o którym mowa w § 1, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej,
– podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 1a działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
– podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
§ 3. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 2 wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach,
– podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 3 działa nieumyślnie,
– podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 4a. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego.
§ 5. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.
Od 13 lipca 2011 roku dodano zatem do kodeksu karnego nowy typ przestępstwa nadużycia zaufania w obrocie gospodarczym (art. 296 § 1a).
Parafrazując brzmienie powołanego przepisu, karze pozbawienia wolności do lat 3, podlegać będzie każda osoba, która obowiązana do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych jej uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na niej obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej. Natomiast, jeżeli sprawca będzie działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, podlegać będzie surowszej odpowiedzialności karnej, tj. karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Dotychczas zakresem przepisu objęte były jedynie zachowania sprawcy skutkujące wyrządzeniem znacznej szkody majątkowej. Po wejściu w życie nowelizacji, odpowiedzialności karnej podlega również sprawca, którego czyn wywołuje skutek w postaci niebezpieczeństwa wystąpienia znacznej szkody. Zakres podmiotowy sprawy z art. 296 § 1a k.k. jest szczerszy aniżeli z uchylonego art. 585 k.s.h. Aktualnie kodeks karny przewiduje penalizację działań nie tylko członków organów spółek handlowych, likwidatorów ale także osób zobowiązanych do faktycznego zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością spółki, np. menedżerów, pracowników, współpracowników spółki.
Niezwykle istotną zmianą jest uregulowanie dotyczące trybu ścigania omawianego przestępstwa nadużycia zaufania w obrocie gospodarczym. Przestępstwa z art. 296 § 1a k.k. będą ścigane na wniosek pokrzywdzonego (jeśli nie jest nim Skarb Państwa). W przypadku złożenia wniosku przez pokrzywdzonego, dalsze postępowanie poprowadzi prokuratura. Zmianę tę powszechnie ocenia się pozytywnie, ponieważ stanowi ona złoty środek pomiędzy oskarżeniem prywatnym (pokrzywdzony gromadzi wszystkie dowody, sporządza akt oskarżenia), a działaniem z urzędu organów ścigania – aktualnie uniemożliwiono ocenianie decyzji gospodarczych osób działających na rzecz spółki przez organy ścigania.