W dniu 15 września 2011 r. Trybunał Sprawiedliwości wydał wyrok w sprawach połączonych C‑180/10 i C‑181/10 i orzekł w zakresie opodatkowania podatkiem VAT sprzedaży gruntów przeznaczonych pod zabudowę.

W wyroku tym Trybunał wskazał, że dostawę gruntu przeznaczonego pod zabudowę należy uznać za objętą podatkiem od wartości dodanej na podstawie prawa krajowego państwa członkowskiego, jeżeli państwo to skorzystało z możliwości przewidzianej w art. 12 ust. 1 dyrektywy Rady 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej, zmienionej dyrektywą Rady 2006/138/WE z dnia 19 grudnia 2006 r., niezależnie od częstotliwości takich transakcji oraz od kwestii, czy sprzedawca prowadzi działalność producenta, handlowca lub usługodawcy, pod warunkiem że transakcja ta nie stanowi jedynie czynności związanej ze zwykłym wykonywaniem prawa własności. Trybunał zauważył, że osoby fizycznej, która prowadziła działalność rolniczą na gruncie nabytym ze zwolnieniem z podatku od wartości dodanej i przekształconym wskutek zmiany planu zagospodarowania przestrzennego niezależnej od woli tej osoby w grunt przeznaczony pod zabudowę, nie można uznać za podatnika podatku od wartości dodanej w rozumieniu art. 9 ust. 1 i art. 12 ust. 1 dyrektywy 2006/112, zmienionej dyrektywą 2006/138, kiedy dokonuje ona sprzedaży tego gruntu, jeżeli sprzedaż ta następuje w ramach zarządu majątkiem prywatnym tej osoby.

Jeżeli jednak taka osoba w celu dokonania wspomnianej sprzedaży podejmuje aktywne działania w zakresie obrotu nieruchomościami, angażując środki podobne do wykorzystywanych przez producentów, handlowców i usługodawców w rozumieniu art. 9 ust. 1 akapit drugi dyrektywy 2006/112, zmienionej dyrektywą 2006/138, to zdaniem Trybunału należy uznać ją za podmiot prowadzący „działalność gospodarczą” w rozumieniu tego przepisu, a więc za podatnika podatku od wartości dodanej.

Na tle powyższych ustaleń Trybunału pojawia się pytanie o zakres oddziaływania tego orzeczenia na praktykę stosowania przepisów polskiej ustawy o podatku od towarów i usług przez organy podatkowe i sądy administracyjne.

Stanowisko Trybunału Sprawiedliwości odnieść należy do dotychczasowej wykładni art. 15 ustawy o podatku od towarów i usług w części dotyczącej występowania w danej transakcji w charakterze podatnika podatku od towarów i usług. Zgodnie z art. 15 ust. 1 Ustawy podatnikami są osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą, o której mowa w ust. 2, bez względu na cel lub rezultat takiej działalności. Z kolei na podstawie art. 15 ust. 2 Ustawy działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodarcza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych.

Polskie sądy administracyjne kładły dotąd nacisk na to, że jeżeli dana czynność wykonana została poza zakresem działań producenta, handlowca, usługodawcy, pozyskującego zasoby naturalne, rolnika czy wykonującego wolny zawód, to z tytułu wykonania takiej czynności dany podmiot nie może być uznany za podatnika VAT i to bez względu na to, czy czynność tę wykonał jednorazowo, ale w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy, czy też wielokrotnie (potwierdzenie takiej interpretacji można znaleźć w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 25 marca 2011 r., I SA/Wr 17/11 oraz w wyroku składu siedmiu sędziów NSA z 29 października 2007 r., sygn. akt I FPS 3/07, ONSAiWSA 2008/1/8).

Znaleźć można także wyroki kładące nacisk na to, że już nabycie sprzedawanych następnie gruntów musi nastąpić w celach wykonywania tej działalności, czyli handlowych, a nie w innych celach. Działalność handlowa oznacza dokonywanie w sposób zorganizowany zakupów towarów w celu ich odsprzedaży, wskazujących na zamiar kontynuacji tej działalności. Nie jest działalnością handlową sprzedaż majątku osobistego (prywatnego), który nie został nabyty w celach odsprzedaży (w celach handlowych), lecz spożytkowania w celach osobistych (tak orzeczono w wyroku NSA z dnia 27 czerwca 2008 r., sygn. akt I FSK 253/08 oraz z wyroku NSA w wyroku z dnia 8 lipca 2009 r., sygn. I FSK 1035/08).

Powszechny w polskim orzecznictwie jest także pogląd, że nie podlega opodatkowaniu sprzedaż gruntów pod zabudowę, które stanowiły majątek osobisty zbywcy.

W świetle orzecznictwa NSA „majątek osobisty” w kontekście wykładni art. 15 ustawy o podatku od towarów i usług nie może być zawężany do rzeczy niezbędnych do zaspokojenia potrzeb człowieka, w tym jego potrzeb bytowych. NSA w wyroku z dnia 18 grudnia 2008 r. sygn. akt I FSK 1556/07 wskazał, że  nie występujące na gruncie ustawy o podatku od towarów i usług przepisów pojęcie „majątku osobistego” (majątku prywatnego, majątku wykorzystywanego do celów prywatnych), oznacza tę część majątku danej osoby, która nie jest przez nią wykorzystywana dla potrzeb prowadzonej działalności gospodarczej i która nie jest przedmiotem tej działalności. Według NSA, dokonując podziału majątku na osobisty i związany z działalnością gospodarczą dla potrzeb opodatkowania sprzedaży danego składnika majątkowego, w pierwszej kolejności należy ustalić, czy dany składnik majątkowy spełnia powyższe kryteria (czyli czy jest wykorzystywany dla potrzeb działalności gospodarczej) – jeżeli tak nie jest, to mamy do czynienia ze sprzedażą majątku prywatnego (osobistego), przy której to czynności dana osoba, choćby mająca status podatnika, w charakterze takim nie występuje.

Interpretację pojęcia „majątek osobisty” znaleźć można także w innym wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 18 grudnia 2008 r., sygn. I FSK 1562/07.

W wyroku tym NSA odnosząc się do kategorii pojęciowej „majątku osobistego” stwierdził, że nie chodzi tu o pojęcie prawne, które mogłoby ewentualnie podlegać wykładni językowej, lecz o pojęcie wykreowane przy dokonywaniu wykładni przepisów, które w sytuacji wyżej naszkicowanej, mogłoby być przydatne przy wyznaczaniu linii rozgraniczającej transakcje opodatkowane od transakcji takiemu opodatkowaniu nie podlegających. Zdaniem NSA z tego punktu widzenia w dychotomicznym podziale składników majątkowych należących do danej osoby, pojęcie „majątek osobisty”, czy też częściej używane określenie „majątek prywatny”, bądź też wprost „majątek wykorzystywany do celów prywatnych”, oznacza tę część majątku danej osoby, która nie jest przez nią wykorzystywana dla potrzeb prowadzonej działalności gospodarczej i która nie jest przedmiotem tej działalności. Dokonując tego podziału, choćby właśnie dla potrzeb opodatkowania sprzedaży danego składnika majątkowego, w pierwszej kolejności należy zatem ustalić, czy dany składnik majątkowy spełnia powyższe kryteria, jeżeli tak nie jest, to mamy do czynienia ze sprzedażą „majątku prywatnego”, przy której to czynności dana osoba choćby mająca status podatnika, w charakterze takim nie występuje.

Zestawiając omówioną powyżej linię orzeczniczą polskich sądów administracyjnych z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości z dnia 15 września 2011 r. należy stwierdzić, że Trybunał wprowadził kryteria „zwykłego wykonywania prawa własności”, „zarządu majątkiem prywatnym” oraz wyłączył z zakresu obu powyższych kryteriów sytuację, gdy dana osoba w celu dokonania sprzedaży podejmuje aktywne działania w zakresie obrotu nieruchomościami, angażując środki podobne do wykorzystywanych przez producentów, handlowców i usługodawców w rozumieniu art. 9 ust. 1 akapit drugi dyrektywy 2006/112, zmienionej dyrektywą 2006/138. W tym ostatnim wypadku, zdaniem Trybunału, osobę taką należy uznać za podatnika podatku VAT.

Oba wprowadzone przez Trybunał kryteria, podobnie jak użycie zwrotu „w celu dokonania sprzedaży podejmuje aktywne działania w zakresie obrotu nieruchomościami, angażując środki podobne do wykorzystywanych przez producentów, handlowców i usługodawców” są nieostre i będą podlegały ocenie przez polskie organy podatkowe i sądy administracyjne w odniesieniu do konkretnych stanów faktycznych spraw przez nie rozpatrywanych.

Nieostrość ta jest źródłem ryzyka rozszerzającej wykładni dokonywanej przez organy podatkowe, która będzie oderwana od dotychczasowego orzecznictwa polskich sądów administracyjnych.

Spory w zakresie opodatkowania podatkiem VAT sprzedaży gruntów przeznaczonych pod zabudowę przez osoby fizyczne, które nie prowadzą formalnie zarejestrowanej działalności gospodarczej w zakresie obrotu nieruchomościami bynajmniej nie ustaną. Można nawet zaryzykować tezę, że wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 15 września 2011 r. nie uporządkował wątpliwości prawnych ale wprowadził zamęt do zdawałoby się ugruntowanej już linii orzeczniczej.