Ustawa Prawo budowlane z 1994 r. ani też żadna inna ustawa czy rozporządzenie nie zawierają legalnej definicji samowoli budowlanej. A jednak, to właśnie tym zwrotem posługujemy się, gdy mówimy o robotach budowlanych wykonanych w jakimś stopniu nielegalnie. Co oznacza zatem zwrot „samowola budowlana”. Upraszczając sprawę, będą to każde roboty budowlane, a zatem również budowa, wykonane bez wymaganego ustawą Prawo budowlane pozwolenia na budowę lub zgłoszenia.

Ustawa Prawo budowlane zawiera katalog budów i robót budowlanych, które nie wymagają uzyskania ostatecznej decyzji pozwolenia na budowę lub uprzedniego zgłoszenia. Jest to katalog zamknięty. Decydując się zatem na budowę lub wykonanie jakichkolwiek robót budowlanych należy sprawdzić czy zaistniał wymóg uzyskania ostatecznej decyzji pozwolenia na budowę czy też wystarczające będzie dokonanie uprzedniego zgłoszenia.. Jeżeli obiekt budowlany, który mamy zamiar posadowić lub roboty budowlane, które chcemy wykonać nie zostały wskazane w katalogu niewymagających uzyskania ostatecznej decyzji pozwolenia na budowę, to zapewne na ich realizację wymagana jest decyzja pozwolenia na budowę, chyba że zostały one wskazane w przepisie wymieniającym budowy i roboty budowlane, które wymagają jedynie zgłoszenia. Dla przykładu, decyzji pozwolenia na budowę nie wymaga budowa wolno stojących parterowych budynków gospodarczych, wiat i altan oraz przydomowych oranżerii (ogrodów zimowych) o powierzchni zabudowy do 25 m2, przy czym łączna liczba tych obiektów na działce nie może przekraczać dwóch na każde 500 m2 powierzchni działki jak również indywidualnych przydomowych oczyszczalni ścieków o wydajności do 7,50 m3 na dobę. Jednakże, aby móc legalnie posadowić jeden z ww. obiektów budowlanych, musimy zamiar ich budowy zgłosić w organie administracji architektoniczno – budowlanej. Zgłoszenia, a nie pozwolenia na budowę, wymagają również roboty budowlane polegające na dociepleniu budynków o wysokości do 12 m (co oznacza, że docieplenie budynków powyżej 12 wymaga już pozwolenia na budowę). Nie wymagają natomiast pozwolenia na budowę ani zgłoszenia roboty budowlane polegające na montażu wolno stojących kolektorów słonecznych. Zgłoszenia nie wymaga również budowa ogrodzeń do 2,20 m wysokości oraz tych, które nie są budowane od strony dróg, ulic, placów, torów kolejowych i innych miejsc publicznych. Również budowa obiektów małej architektury w miejscach nie stanowiących miejsc publicznych nie będzie podlegać regulacji ustawy Prawo budowlane. Analiza ustawy Prawo budowlane pozwala zatem stwierdzić, iż to głównie stopień skomplikowania robót budowlanych, jak i miejsce ich wykonywania przesądzają o konieczności uzyskania decyzji pozwolenia na budowę lub uprzedniego ich zgłoszenia.

O tym, jakie dokumenty należy przedłożyć zarówno do wniosku o wydanie decyzji pozwolenia na budowę, jak i do zgłoszenia robót budowlanych przesądza ustawa Prawo budowlane. Rozpoczęcie robót budowanych bez wymogów stawianych przez ustawę Prawo budowlane czyli wykonanie ich w ramach tzw. samowoli budowlanej, może nieść za sobą różne konsekwencje w zależności od tego, czy zostały one wykonane bez uzyskania decyzji o pozwoleniu na budowę czy bez dokonania zgłoszenia. Zarówno jednak w pierwszym jak i w drugim przypadku, organ nadzoru budowlanego będzie obowiązany przeprowadzić w takiej sytuacji postępowanie legalizacyjne. Postępowanie takie wszczynane jest przez organ z urzędu. Doświadczenie pokazuje jednak, iż w 99% przypadków, podstawą dla wszczęcia takiego postępowania jest tzw. donos. W przypadku uzyskania przez organ informacji o samowolnym wykonywaniu robót budowlanych, przeprowadza on na terenie objętym budową kontrolę lub oględziny. Podjęte w ich wyniku ustalenia będą stanowiły podstawę do ewentualnego wszczęcia i prowadzenia postępowania zmierzającego do doprowadzenia wykonanych robót budowlanych do stanu zgodnego z prawem, lub do ich rozbiórki.

W przypadku budowy zrealizowanej bez wymaganego prawem pozwolenia na budowę, prowadzenie takiego postępowania uwarunkowane będzie w pierwszym rzędzie zgodnością zrealizowanej inwestycji z obowiązującym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego a w przypadku jego braku – z ostateczną decyzją o warunkach zabudowy. Drugim warunkiem dla zalegalizowania obiektu budowlanego samowolnie wykonanego jest jego zgodność z przepisami, w tym techniczno – budowlanymi. W przypadku, gdy ww. przesłanki są spełnione, organ nadzoru budowlanego nakłada na inwestora obowiązek uiszczenia opłaty legalizacyjnej. W przypadku obiektu budowlanego zrealizowanego bez decyzji pozwolenia na budowę, jej wysokość zależy od kategorii obiektu budowlanego oraz jego wielkości (oba współczynniki określone zostały w tabelce stanowiącej załącznik do ustawy). Dla przykładu, opłata legalizacyjna z tytułu samowolnie pobudowanego budynku mieszkalnego jednorodzinnego wynosi 50.000 zł (i to bez względu na kubaturę obiektu) a z tytułu nielegalnie posadowionego hotelu o kubaturze 7.500 m³ wynosi ona 750.000 zł. Inaczej wygląda sprawa w przypadku pobudowania obiektu budowlanego bez wymaganego prawem zgłoszenia. W tym przypadku ustawodawca określił opłaty legalizacyjne w stałej wysokości: 2.500 zł i 5.000 zł wskazując konkretnie w art. 49b ust. 5 ustawy Prawo budowlane, za które obiekty budowlane wykonane w ramach samowoli budowlanej należą się ww. kwoty. Jednakże i w tym przypadku warunkiem zalegalizowania obiektu budowlanego jest uprzednie stwierdzenie o jego zgodności z przepisami o zagospodarowaniu przestrzennym i techniczno-budowlanymi. Konsekwencją nieuiszczenia przez inwestora opłaty legalizacyjnej w zakreślonym przez organ nadzoru budowlanego terminie jest decyzja o nakazie rozbiórki. Ustawa Prawo budowlane nie wprowadza natomiast żadnych sankcji finansowych z tytułu samowolnie wykonanych robót budowlanych. Na marginesie wskazać jednak trzeba, iż w trakcie prowadzonego postępowania legalizacyjnego organ uprawniony jest do nałożenia na inwestora obowiązku przedłożenia opinii technicznej lub ekspertyzy sporządzonej przez osobę posiadającą odpowiednie uprawnienia. Koszt takiej ekspertyzy również oznaczać może dla inwestora duże obciążenie finansowe zwłaszcza, gdy wynika z niej konieczność wykonania dodatkowych robót budowlanych celem doprowadzenia tych, wykonanych w ramach samowoli budowlanej do stanu zgodnego z prawem.

Wniosek nasuwa się sam. Realizowanie robót budowlanych w oparciu o ostateczną decyzję pozwolenia na budowę lub zgodnie z dokonanym zgłoszeniem opłaca się najbardziej zwłaszcza, że ustawa Prawo budowlane nie przewiduje przedawnienia samowoli budowlanej.