Odpowiedzialność wspólników spółek osobowych została ukształtowana według kryterium podmiotowego i przedmiotowego. W pierwszym przypadku kluczowe jest ustalenie, kto jest uprawniony do dochodzenia roszczenia (wierzyciel spółki, czy sama spółka) oraz jaki podmiot ma obowiązek wykonać zobowiązanie (wspólnik jako: osoba fizyczna, osoba prawna, czy jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej). W drugim – należy określić źródło kreujące zobowiązanie: stosunek prawny łączący spółkę z osobą trzecią (np. obowiązek zapłaty ceny wynikający z umowy sprzedaży), stosunek prawny łączący spółkę i wspólnika na mocy ustawy (np. obowiązek naprawienia szkody wynikającej z naruszenia określonego w art. 56 § 1 k.s.h. zakazu konkurencji), czy też stosunek prawny łączący spółkę i wspólnika na mocy umowy (np. wspólnik zobowiązał się w umowie spółki lub innej umowie do świadczenia usług na rzecz spółki). Przedstawione rozróżnienia implikują odmienne zasady odpowiedzialności, aczkolwiek z perspektywy konstrukcji prawnej spółek osobowych fundamentalne znaczenie mają reguły dotyczące odpowiedzialności za zobowiązania wobec osób trzecich. W tym zakresie de facto każda spółka będzie posiadła pewne odrębności, np. w spółce komandytowej następuje „rozczepienie” ogólnych reguł odpowiedzialności i bez ograniczenia całym swoim majątkiem odpowiada tylko komplementariusz, a do wysokości sumy komandytowej – komandytariusz (w spółkach jawnych takiego rozróżnienia nie ma, w spółkach partnerskich i komandytowo-akcyjnych zasady odpowiedzialności za zobowiązania spółki podlegają natomiast innym jeszcze modyfikacjom).

Zasady odpowiedzialności za zobowiązania spółki wobec osób trzecich

W art. 22 § 2 i art. 31 k.s.h. ustawodawca sformułował ogólne zasady dotyczące odpowiedzialności wspólników spółek osobowych za zobowiązania spółki wobec osób trzecich. Modelowo każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką, przy czym zasadniczo wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Podkreślić należy, że zasada odpowiedzialności subsydiarnej dotyczy wyłącznie sposobu prowadzenia postępowania egzekucyjnego, tj. wpierw egzekucja musi być skierowana do majątku spółki, a dopiero później – w razie jej bezskuteczności (dokonanej lub przewidywanej) – do majątku wspólnika. Konkludując – mimo kontrowersji w tym zakresie – należy przyjąć, że dług spółki jest długiem osobistym jej wspólnika. Tym samym (i tuż wątpliwości właściwie nie ma) można wytoczyć powództwo solidarnie przeciwko wspólnikom i spółce.

Odpowiedzialność komandytariusza za zobowiązania spółki komandytowej

Zasada nieograniczonej odpowiedzialności wspólnika spółki osobowej za zobowiązania spółki ulega modyfikacji w przypadku spółki komandytowej, ponieważ zakres odpowiedzialności komandytariusza zgodnie z art. 111 w zw. z art. 105 pkt. 5 k.s.h. jest ograniczony do wysokości sumy komandytowej, tj. przez sumę komandytową należy rozumieć oznaczony w umowie spółki komandytowej kwotowo zakres odpowiedzialności każdego komandytariusza wobec wierzycieli.

Dla przykładu, jeżeli w umowie spółki komandytowej wskazano, że suma komandytowa komandytariusza Jana Kowalskiego będzie wynosiła 50.000 zł, to do tej wysokości będzie on odpowiadał za zobowiązania spółki.

W praktyce jednak komandytariusz może wyłączyć całkowicie swoją odpowiedzialność, jeżeli zgodnie z art. 112 § 1 k.s.h. wniesie wkład równy wysokości sumy komandytowej. Oznacza to, że jeżeli, np. suma komandytowa została określona na 40.000 zł, a komandytariusz Jan Kowalski wniesie 15.000 zł tytułem wkładu, to jego odpowiedzialność będzie do wysokości 25.000 zł, tj. różnicy pomiędzy sumą komandytową, a wniesionym wkładem.

Co istotne, przepisy k.s.h. nie określają minimalnej wysokości sumy komandytowej ani wkładu komandytariusza do spółki. Tym samym odpowiedzialność komandytariusza teoretycznie może być utrzymywana na minimalnym pułapie np. w granicach kwoty 100 zł. Zarówno suma komandytowa, jak i kwota wniesionego przez komandytariusza wkładu, są ujawniane w KRS.

Komandytariusz będzie odpowiadał na zasadach ogólnych (bez ograniczenia) w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, zgodnie z art. 118 § 2 k.s.h. – jeżeli dokona w imieniu spółki czynności prawnej, nie ujawniając swojego pełnomocnictwa lub nie będzie posiadał umocowania albo przekroczy jego zakres. Ustawodawca wyłączył komandytariuszowi możliwość reprezentacji spółki, tym samym jeżeli wbrew ustawowemu zakazowi komandytariusz będzie dokonywał z osobami trzecimi czynności prawnych, to poniesie za to odpowiedzialność analogicznie jak komplementariusze, których prawem i obowiązkiem jest reprezentacja spółki (czynność prawna dokonana przez komandytariusza jest ważna wobec spółki, a komandytariusz odpowiada za skutki tej czynności wobec osób trzecich bez ograniczenia).

Po drugie, wedle art. 104 § 4 zd. 2 k.s.h. – jeżeli nazwisko lub firma (nazwa) komandytariusza zostanie zamieszczone w korpusie spółki komandytowej. Analogicznie jak w poprzedniej sytuacji, uzasadnienie tak rygorystycznej odpowiedzialności wynika z ogólnych zasad odpowiedzialności, tj. w korpusie firmy musi być ujawniony wspólnik, który odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia (komplementariusz) – art. 104 § 1 k.s.h. Ujawnienie w nazwie spółki komandytowej nazwiska komandytariusza wprowadza zatem w błąd potencjalnych kontrahentów spółki co do zakresu odpowiedzialności poszczególnych wspólników (w tym przede wszystkim co do osoby komplementariusza). Jeżeli więc już od tego dojdzie, komandytariusz który wkroczył w sferę praw i obowiązków komplementariusza, będzie ponosił – analogicznie jak komplementariusz – odpowiedzialność wobec osób trzecich za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem bez ograniczenia.

Odpowiedzialność komplementariusza za zobowiązania spółki komandytowej

Komplementariusz za zobowiązania spółki komandytowej wobec osób trzecich odpowiada na zasadach ogólnych, tym samym jego odpowiedzialność nie ulega modyfikacji, jak w przypadku komandytariusza. Teoretycznie w przypadku osób fizycznych i osób prawnych, np. spółek kapitałowych nie powinno być różnicy w tym zakresie, ale w praktyce ta odpowiedzialność kształtuje się zupełnie inaczej. Osoba fizyczna i osoba prawna będą ponosiły odpowiedzialność całym swoim majątkiem bez ograniczeń, lecz zgodnie z zgodnie z art. 151 § 4 k.s.h. i art. 301 § 5 k.s.h. odpowiednio wspólnicy oraz akcjonariusze nie odpowiadają już za zobowiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjnej. W konsekwencji podmiotami wyłącznie odpowiedzialnymi za zobowiązania są spółki kapitałowe i zasadniczo tylko do ich majątku może być skierowane postępowanie egzekucyjne w związku z udziałem spółki w spółce komandytowej. Reasumując, zasady odpowiedzialnością chociaż są takie same, to jednak w kontekście ochrony majątku osób fizycznych, stojących za danym przedsięwzięciem, korzystniej kształtują się wobec osób prawnych aniżeli osób fizycznych bezpośrednio uczestniczących w spółce komandytowej jako komplementariusze.

Odpowiedzialność wspólników za zobowiązania „wewnętrzne” – względem spółki

Odpowiedzialność wspólników za wyrządzoną spółce szkodę oparta jest co do zasady na ogólnych zasadach deliktowych (art. 415 k.c.) lub odpowiedzialności kontraktowej, wynikającej z naruszenia zobowiązania umownego (art. 471 k.c.). Odpowiedzialność komplementariuszy i komandytariuszy w tym zakresie kształtuje się tak samo i nie podlega żadnym ograniczeniom, tj. zgodnie z ogólnymi regułami każdy wspólnik, który wyrządzi spółce szkodę zobowiązany jest w całości do jej naprawienia. Należy jednak rozróżnić źródło powstania obowiązku naprawienia szkody z uwagi na rozkład ciężaru dowodu przy sądowym dochodzeniu roszczeń, tj. odpowiedzialność kontraktowa (art. 471 k.c.) przewiduje domniemanie winy (a zatem to pozwany powinien wykazać, że winy nie ponosi); takiego domniemania nie ma natomiast przy odpowiedzialności odszkodowawczej opartej na zasadach ogólnych (art. 415 k.c.) – winę pozwanego powinien wykazać powód (wierzyciel).

Dla przykładu, w art. 39 § 1 w zw. z art. 103 k.s.h. została ujęta norma prawna, która nakłada na komplementariusza obowiązek prowadzenia spraw spółki. Źródłem obowiązku, o którym tu mowa jest ustawa, tym samym w razie jej naruszenia i wyrządzenia spółce szkody, komplementariusz będzie zgodnie z art. 415 k.c. odpowiadał na zasadach ogólnych, tj. zgodnie z rozkładem ciężaru dowodu trzeba będzie w procesie wykazać: szkodę, związek przyczynowo – skutkowy, zdarzenie powodujące szkodę oraz winę (w tym należy powołać normę prawną, która została naruszona). W drugim przypadku, jeżeli na mocy art. 121 § 1 k.s.h. w umowie spółki zostanie powierzony komandytariuszowi obowiązek prowadzenia spraw spółki, to jego odpowiedzialność będzie oparta na art. 471 k.c., zawartej umowie, i domniemaniu winy (źródłem zobowiązania nie będzie już ustawa, a konkretne postanowienie umowne). W konsekwencji kluczowe znacznie ma określenie podstawy prawnej, która będzie stanowiła o odpowiedzialności  wspólnika.

Roszczenia zawarte w kodeksie spółek handlowych

Niezależnie od roszczeń odszkodowawczych, kodeks spółek handlowych być źródłem samoistnych roszczeń o charakterze zobowiązaniowym, np. art. 56 k.s.h. zawiera normę sankcjonowaną, która w swojej dyspozycji określa zakaz konkurencji, a w hipotezie wskazuje adresata normy (w spółce komandytowej zakaz odnosi się zarówno do komplementariuszy i komandytariuszy, jeżeli ci ostatni prowadzą sprawy spółki) i okoliczności, w których można naruszyć normę, tj. w trakcie bycia wspólnikiem spółki. Z kolei art. 57 § 1 k.s.h. określa sankcję z tytułu naruszenia zakazu konkurencji, tj. obowiązek wydania spółce korzyści, jakie osiągnął wspólnik naruszający zakaz konkurencji, lub naprawienia wyrządzonej z tego tytułu szkody. Wskazane przepisy łącznie tworzą normę prawną, która reguluję sytuację prawną wspólnika, który naruszył zakaz konkurencji. Podkreślić należy, że podobne normy mogą być jednocześnie umiejscowione w kilku różnych przepisach, w tym zarówno w kodeksie spółek handlowych (a w zakresie nieuregulowanym – kodeksie cywilnym – por. art. 2 k.s.h.), jak i ustawach szczególnych.

Podsumowanie

Zasady ponoszenia odpowiedzialności za zobowiązania mogą dotyczyć relacji „wewnętrznych” w spółce (np. świadczenia przez wspólnika usług na rzecz spółki w ramach umowy spółki) oraz stosunków zewnętrznych (np. wykonywania zobowiązań umownych wobec kontrahentów spółki) i stanowią jedną z kluczowych kwestii, analizowanych przy wyborze formy prawnej spółki osobowej. Spółka komandytowa „rozczepia” ogólne, surowe reguły ponoszenia odpowiedzialności przez wspólników za zobowiązania spółki komandytowej, ponieważ komplementariusz odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczeń całym swoim majątkiem (tak jak każdy wspólnik spółki jawnej), a komandytariusz – modelowo – tylko do wysokości sumy komandytowej określonej w umowie. W konsekwencji ta forma prowadzenia działalności gospodarczej jest atrakcyjna dla osób mających koncepcję i kapitał na prowadzenie przedsiębiorstwa stosunkowo niedużych (choć niekoniecznie) rozmiarów, a jednocześnie chcących ograniczyć swoją odpowiedzialność za realizowane przedsięwzięcie wobec osób trzecich. Nie można jednak w relacji ze spółką pominąć reguł odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej, czy zignorować konieczności wywiązania się przez wspólnika z szeregu (innych) obowiązków wobec spółki.