W poprzednim numerze biuletynu zostały opisane projektowane regulacje darowizny na wypadek śmierci. Aktualnie zostaną przedstawione założenia projektu* ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw z dnia 28 sierpnia 2009 roku, przygotowanego przez komisję Ministerstwa Sprawiedliwości w zakresie wprowadzenia zapisu windykacyjnego.

Tytułem wstępu, wskazać należy, że zgodnie z obowiązującym prawem, ustanowiony w testamencie zapis, z chwilą śmierci spadkodawcy powoduje powstanie wierzytelności na rzecz zapisobiercy względem osoby obciążonej zapisem. Zatem, na skutek ustanowienia zapisu, z chwilą śmierci spadkodawcy powstaje zobowiązanie, którego wierzycielem jest zapisobierca, zaś dłużnikiem osoba obciążona zapisem. Natomiast przedmiotem tego zobowiązania jest świadczenie majątkowe określone w testamencie. Jak pokazuje praktyka, długotrwałe postępowanie spadkowe, brak zgody co do podziału odziedziczonego majątku, niejednokrotnie prowadziło do wypaczenia ostatecznej woli spadkodawcy. Z uwagi na powyższe, celem umożliwienia spadkodawcy skutecznego przesądzenia o sposobie podziału majątku spadkowego, zaproponowano wprowadzenie do polskiego systemu prawnego zapisu windykacyjnego (z łac. legatum per vindicationem). Zapis windykacyjny wywołuje skutki rzeczowe, tzn. z chwilą otwarcia spadku, mocą takiego rozrządzenia testamentowego, następuje przejście prawa (np. własności określonej w testamencie rzeczy) na zapisobiercę. Jak niejednokrotnie wskazują w uzasadnieniu projektodawcy omawianej instytucji, zaletą zapisu windykacyjnego jest jego prostota i zgodność z wolą testatora, gdyż powoduje ona nabycie przedmiotu zapisu przez ustanowionego zapisobiercę już w chwili śmierci spadkodawcy, bez konieczności podejmowania dodatkowych działań.

Wprowadzenia do polskiego prawa cywilnego zapisu windykacyjnego nie należy wiązać z likwidacją istniejącej już postaci zapisu, który w projekcie ustawy nazwany jest zapisem zwykłym (art. 968 § 1 k.c.). Szczegółowa regulacja zapisu windykacyjnego została zamieszczona w dodanych przez projekt do kodeksu cywilnego art. 9811-9815. Zgodnie z zaproponowaną definicją ustawową: „w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny).” Natomiast w § 2 art. 9811 k.c. enumeratywnie wymienione zostały te składniki majątku spadkodawcy, które mogą zostać ustanowione przedmiotem zapisu windykacyjnego, są to: rzecz oznaczona co do tożsamości, zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, a także ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności. Przedmiot zapisu w chwili otwarcia spadku powinien należeć do spadkodawcy, a gdy zapis polega na ustanowieniu użytkowania lub służebności, przedmiot tego prawa powinien należeć do spadku (art. 9812 k.c.), w przeciwnym razie, tak ustanowiony zapis windykacyjny jest bezskuteczny.

„Zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego, uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Przepisów tych nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku” (art. 9813 k.c.). Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego (ze skutkami zobowiązanymi) uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności. Regulacje te odzwierciedlają główną zaletę zapisu windykacyjnego, jaką jest szybkie przysporzenie zapisobiercy określonej korzyści majątkowej. Zatem umożliwienie zastrzeżenia warunku lub terminu dla zapisu windykacyjnego pozostawałoby w sprzeczności z celem nowej instytucji.

Dodatkowo, art. 9814 k.c., uprawnia spadkodawcę do obciążania zapisem zwykłym osobę, na której rzecz uczynił zapis windykacyjny. Ponadto, do zapisu o skutkach rzeczowych, stosuje się odpowiednio przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności (art. 9815 k.c.).

Projekt wprowadzenia zapisu windykacyjnego, zawiera również regulacje mające na celu ochronę interesów wierzycieli spadkowych. Przyjęto zasadę, że do działu spadku, spadkobiercy i zapisobiercy odpowiadają solidarnie za długi spadkowe (art. 10341 k.c.), natomiast już po dziale spadku, osoba na rzecz której uczyniono zapis windykacyjny odpowiadać będzie za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanego przez nią przedmiotu zapisu (art. 10342 k.c.), według stanu i cen z chwili otwarcia spadku (art. 10343 k.c.).

W związku z zapisem windykacyjnym zaproponowano modyfikację regulacji dotyczącej zachowku oraz działu spadku, w których to na równi z darowiznami potraktowano zapisy windykacyjne, nakazując ich zaliczenie na przypadającą poszczególnym spadkobiercom schedę spadkową.

Reasumując, zapis windykacyjny:

  • wymaga formy aktu notarialnego,
  • daje swobodę zmiany treści testamentu przez spadkodawcę,
  • dotyczy składnika majątku, należącego do spadkodawcy (należącego do spadku),
  • przedmiotem zapisu mogą być tylko wskazane w ustawie składniki majątku spadkodawcy,
  • rzeczowe skutki prawne następują z chwilą otwarcia spadku,
  • odpowiedzialność za długi spadkowe solidarna, po dziale spadku ograniczona do wartości otrzymanego przedmiotu zapisu.

* Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, komisja Ministerstwa Sprawiedliwości; Pierwsze czytanie projektu ustawy odbyło się na posiedzeniu Sejmu dnia 20 maja 2010 roku (druk Nr 3018).