Prowadzenie przedsiębiorstwa w formie spółki jawnej lub spółki komandytowej, jak w przypadku każdego przedsięwzięcia gospodarczego, wiąże się z różnorodnym ryzykiem, które może uzasadniać zakończenie działalności spółki, a nawet je wymusić. W art. 58 Kodeksu spółek handlowych (k.s.h.), ustawodawca enumeratywnie (wyczerpująco) określił przyczyny rozwiązania spółek, o których tu mowa:

  • przyczyny przewidziane w umowie spółki, np. upływ czasu, na który spółka została zawiązana;
  • jednomyślna uchwała wszystkich wspólników;
  • ogłoszenie upadłości spółki;
  • śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego upadłości – przy czym w przypadku spółki komandytowej zgodnie z art. 124 § 1 zd. 1 k.s.h. śmierć komandytariusza nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki;
  • wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika lub wierzyciela wspólnika;
  • prawomocne orzeczenie sądu (zgodnie art. 63 § 1 k.s.h. spółka może zostać rozwiązania z ważnych powodów przez sąd).

Zgodnie z art. 67 § 1 k.s.h. zaistnienie wskazanych wyżej przyczyn rodzi co do zasady obowiązek przeprowadzenia likwidacji spółki. Zgodnie z powołanym przepisem wspólnicy mogą jednak uzgodnić (w umowie spółki lub poprzez podjęcie uchwały) inny sposób zakończenia działalności spółki. W praktyce to drugie rozwiązanie występuje częściej – z uwagi na istotną oszczędność czasu i kosztów. Likwidacja natomiast jest prowadzona przede wszystkim, gdy wspólnicy nie zdołają uzgodnić innego „trybu” zamknięcia spółki albo w przypadku wypowiedzenia umowy spółki przez wierzyciela wspólnika lub ogłoszenia upadłości wspólnika i braku zgody odpowiednio: wierzyciela lub syndyka na zakończenie działalności spółki w inny sposób.

W razie otwarcia likwidacji spółki konieczne jest powołanie likwidatorów, którymi zgodnie z art. 70 § 1 zd. 1 k.s.h. są wszyscy wspólnicy spółki jawnej, a w spółce komandytowej – odpowiednio – wszyscy komplementariusze (art. 103 § 1 k.s.h.; M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. VII, 2018, LEX, uwagi do art. 103 k.s.h.). W doktrynie i orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że wspólnikami spółki jawnej i komandytowej mogą być, poza osobami fizycznymi, także osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (np. stowarzyszenie zwykłe lub inne spółki osobowe). Na tle przytoczonego przepisu występują jednak kontrowersje, czy likwidatorem spółki jawnej (a odpowiednio także komandytowej) może być wspólnik niebędący osobą fizyczną.

Wykładania językowa

Zgodnie z przywołanym art. 70 § 1 zd. 1 k.s.h. likwidatorami są wszyscy wspólnicy spółki jawnej ( odpowiednio – wszyscy komplementariusze spółki komandytowej). Na gruncie powołanego przepisu można mieć wątpliwości, czy chodzi tu o dosłownie wszystkich wspólników w spółce, czy np. tylko wszystkich wspólników będących osobami fizycznymi. Przepis nie wprowadza jednak żadnych restrykcji co do osób, które mogą być likwidatorami. W tym zakresie pewną wskazówką interpretacyjną mogą być odpowiednie regulacje w spółkach kapitałowych (spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnej). Ustawodawca w art. 18 § 1 k.s.h. wprost przesądził, że likwidatorami takich spółek mogą być wyłącznie osoby fizyczne. A contrario, likwidatorami spółki z o.o. lub akcyjnej nie mogą być osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, a posiadające zdolność prawną. Porównanie obydwu regulacji prowadzi do wstępnego wniosku, że skoro w art. 70 § 1 zd. 1 k.s.h. nie wprowadzono takich ograniczeń jak w art. 18 § 1 k.s.h., to likwidatorami spółki jawnej lub spółki komandytowej może być też inny podmiot, aniżeli osoba fizyczna, np. spółka z o.o., jako wspólnik likwidowanej spółki. Nie sposób bowiem znaleźć logicznego wytłumaczenia, dlaczego ustawodawca miałby wprowadzać w obydwu typach spółek analogiczne restrykcje, ale tylko w przypadku spółek kapitałowych wprost wskazać, że likwidatorami mogą być wyłącznie osoby fizyczne. Część doktryny wyprowadza jednak taki wniosek z brzmienia art. 74 § 1 zd. 1 k.s.h, nakazującego podanie imion i nazwisk (a nie: imion i nazwisk lub nazw) likwidatorów do sądu rejestrowego, co ma wskazywać, że  likwidatorami mogą być wyłącznie osoby fizyczne (tak m.in. A. Kidyba, Komentarz do art. 70, LEX).

Wykładania systemowa

Dokonując wykładni systemowej art. 70 § 1 zd. 1 k.s.h. nie sposób jednak doszukać się argumentacji uzasadniających obronę tezy o ograniczeniu statusu likwidatora w spółce jawnej lub komandytowej wyłącznie do osób fizycznych, lecz można za to znaleźć przeciwną argumentacje, tj. potwierdzającą wykładnię, która nakazuje szeroko ujmować „wszystkich wspólników” spółki mających pełnić funkcję likwidatora spółki jawnej lub komandytowej.  Przede wszystkim, skoro ustawodawca dopuścił jako wspólników we wskazanych spółkach inne podmioty, aniżeli tylko osoby fizyczne, to nie ma powodów, aby ograniczać im uprawnienia. A contrario, analiza konstrukcji spółek osobowych prowadzi do wniosku, że za każdym razem, gdy ustawodawca wprowadzał restrykcje w zakresie praw i obowiązków, to konstruował przewidującą zakaz jednoznacznie brzmiącą normę prawną, np. zgodnie z art. 69 k.s.h. w okresie likwidacji zakaz konkurencji obowiązuje tylko osoby będące likwidatorami. „Bezpośrednia” restrykcja istnieje również właśnie co do osoby likwidatora w spółkach kapitałowych tj. ustawodawca w  art. 18 § 1 1 k.s.h. użył słów: „likwidatorem może być tylko osoba fizyczna”. Nie ma natomiast przepisów, które pozwalałyby na wyprowadzenie z ich treści jednoznacznie brzmiącego zakazu co od osoby likwidatora w spółce osobowej lub komandytowej. Art. 74 § 1 zd. 1 k.s.h nakazujący podanie imion i nazwisk likwidatorów do sądu rejestrowego mógłby zostać potraktowany jako ewentualnie „pośredni” zakaz, tj. skoro we wniosku do sądu rejestrowego należy podać imiona i nazwiska likwidatorów, to muszą być nimi osoby fizyczne. Wskazany przepis ma jednak charakter de facto techniczny (proceduralny), określający wyłącznie treść wniosku i nie przesadza jednoznacznie kto może być likwidatorem. Innymi słowy, wskazanie w art. 74 § 1 zd. 1 k.s.h wyłącznie imion i nazwisk likwidatorów z pominięciem danych dotyczących osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej stanowi błąd legislacyjny, a nie celowe rozwiązanie. W tym kontekście należy odróżnić od siebie normy materialnoprawne, wyrażające prawa i obowiązki – od norm technicznych (proceduralnych), określających jedynie, jak dokonać pewnych czynności. W razie kolizji pomiędzy nimi prymat należy przyznać tym pierwszym z uwagi na ratio ustanowienia określonych praw i obowiązków wspólników i służebny charakter norm proceduralnych względem materialnoprawnych.

Wykładania funkcjonalna

Dla porządku należy przeprowadzić również wykładnię funkcjonalną, która nakazuje odwołać się do praktycznego zastosowania normy i aksjologii ustawodawcy, tj. wartości przypisanych legislatorowi, które spowodowały przyjęcie określonego rozwiązania. W tym kontekście „kluczem” – w ocenie autora – będzie przyjęty model odpowiedzialności za zobowiązania w spółce jawnej i komandytowej (art. 70 § 1 zd. 1 k.s.h.).

W spółkach osobowych zgodnie z ogólną zasadą ujętą w art. 22 § 2 k.s.h. wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem, przy czym zasada ta doznaje oczywiście modyfikacji w poszczególnych typach spółek. Analiza praw i obowiązków wspólników spółki jawnej i komandytowej wskazuje, że są one immamentnie związane z zakresem odpowiedzialności wspólników (tj. im mniejsza odpowiedzialność, tym mniej praw w spółce), co najpełniej ukazuje relacja komplementariusza i komandytariusza w spółce komandytowej. Ograniczenie praw wspólnika spółki jawnej lub komandytowej powinno znaleźć zatem swoje źródło w zakresie odpowiedzialności, ewentualnie w innych ważnych powodach. Nie sposób jednak znaleźć przesłanek, które miałaby uzasadniać odebranie spółce z o.o. jako, np. komplementariuszowi spółki komandytowej, prawa do bycia likwidatorem. W końcu spółka z o.o. przez cały czas funkcjonowania spółki komandytowej miała prawo do jej reprezentacji, czy prowadzenia spraw.

Formularz KRS-ZR określający osobę likwidatora

Pomocniczo należy odwołać się do budowy formularza KRS-ZR dotyczącego wpisu do KRS m.in. osoby likwidatora. W rubrykach 4 i 12 formularza rozróżniono, czy osoba, której dotyczy wpis jest osobą fizyczną (tak/nie), a w rubrykach 10 i 11 oraz 18 i 19 odwołano się odpowiednio do numeru KRS i numeru indentyfikacyjnego REGON. Oznacza to, że od strony technicznej przewidziano możliwość zgłoszenia w sądzie rejestrowym jako likwidatora spółki jawnej lub komandytowej, osoby prawnej (np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) lub innej jednostki organizacyjnej, posiadającej zdolność prawną. W innym wypadku formularz nie zawierałby rubryk odnoszących się stricte do innej osoby niż osoba fizyczna (status osoby prawnej, nr KRS).

Obowiązki spółki z o.o. jako likwidatora w postępowaniu likwidacyjnym

Jeżeli przyjmie się – prawidłową w ocenie piszącego artykuł – koncepcję, że spółka z o.o. ma prawo być likwidatorem, to w praktyce członkowie zarządu będą wykonywali prawa i obowiązki likwidatora w imieniu i na rzecz spółki jako wspólnika. Do wspomnianych praw i obowiązków należy zgodnie z art. 78 § 1 k.s.h. należy zaliczyć przede wszystkim prowadzenie spraw spółki oraz jej reprezentację w zakresie czynności likwidacyjnych, które polegają m.in. na:

– zakończeniu bieżących interesów spółki (nowe interesy mogą być podejmowane tylko w przypadku, gdy jest to niezbędne do ukończenia spraw w toku);

– ściągnięciu wierzytelności;

– wypełnieniu istniejących zobowiązań;

– upłynnieniu majątku spółki.

Po uregulowaniu zobowiązań spółki powstaje z reguły tzw. „masa likwidacyjna”, którą likwidatorzy – a de facto członkowie zarządu wykonujący w imieniu spółki z o.o. (likwidatora) jej obowiązki – powinni podzielić między wspólników stosownie do postanowień umowy spółki, ewentualnie w razie braku stosownych postanowień – dokonać spłaty wspólnikom likwidowanej spółki udziałów kapitałowych  w spółce.

Podsumowanie

Przeprowadzona powyżej wykładania językowa, systemowa i funkcjonalna przepisu art. 70 § 1 zd. 1 k.s.h. prowadzi do konkluzji, że poprzez użyte w przepisie pojęcie: „wspólnika” należy rozumieć wszystkich wspólników spółki jawnej lub komandytowej, w tym osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej (a posiadające zdolność prawną), a nie tylko osoby fizyczne. Oznacza to, że jeżeli wspólnikiem spółki jawnej lub komandytowej  będzie spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, to ma ona prawo zostać likwidatorem spółki. W praktyce jednak sądy rejestrowe nie mają wypracowanej jednolitej linii orzeczniczej i zdarzają się przypadki, w których inne osoby aniżeli fizyczne nie są dopuszczane jako likwidatorzy, tj. sądy rejestrowe odmawiają niekiedy wpisania do KRS jako likwidatora podmiotów niebędących osobami fizycznymi. Z uwagi na istniejące w tym zakresie rozbieżności de lege ferenda należałoby doprecyzować chociażby przepis art. 74 § 1 zd. 1 k.s.h poprzez dodanie po pierwszym zdaniu, drugiego o następującej treści: „jeżeli likwidatorem jest podmiot inny niż osoba niż fizyczna, należy podać jej numer KRS i numer indentyfikacyjny REGON”, co usunęłoby wątpliwości w zakresie określenia osoby likwidatora.