Na mocy umowy spółki osobowej powstaje spółka, która jest osobnym od wspólnika podmiotem prawa. Pomiędzy spółką i wspólnikiem powstaje jednak specyficzny stosunek prawny, którego wyrazem jest m.in. zobowiązanie wspólnika do wniesienia wkładu za ekwiwalent zasadniczo w postaci udziału kapitałowego w majątku spółki. Obowiązek wniesienia wkładu związany jest m.in. z zapewnieniem spółce pierwotnego majątku na potrzeby prowadzenia przedsiębiorstwa, ochroną interesu wierzycieli oraz określeniem zakresu praw majątkowych przysługujących wspólnikom wobec spółki. Udział kapitałowy należy jednak odróżnić od (innych) praw i obowiązków przysługujących wspólnikowi (np. prawa do reprezentacji spółki, prawa do prowadzenia spraw spółki, czy prawa do osobistego zasięgania informacji o stanie majątku i interesów spółki) o tyle, że udział kapitałowy wspólnika odpowiada co do zasady wartości rzeczywiście wniesionego wkładu (art. 50 § 1 k.s.h.), a wyżej wspomniane prawa służą wspólnikowi w zakresie nieuzależnionym od wysokości wkładu. W szczególności, „siła głosu” wspólnika spółki osobowej co do zasady nie zależy od wysokości wniesionego wkładu i wielkości udziału kapitałowego w spółce.

Przedmiot wkładu a udział kapitałowy

Punktem wyjścia dla określenia udziału kapitałowego (jeżeli zgodnie z art. 50 § 1 k.s.h. jest on determinowany wartością wniesionego wkładu) jest określenie przedmiotu wkładu wspólnika. Komplementariusze spółki komandytowej, podobnie jak wspólnicy spółki jawnej, nie mają żadnych ograniczeń co do przedmiotu wkładu z uwagi na ich nieograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania spółki. Mogą oni wnieść do spółki: świadczenie pieniężne, świadczenie niepieniężne (aport) lub też zobowiązać się do świadczenia na rzecz spółki pracy lub usług. Z kolei komandytariusze mają ograniczenia w zakresie dopuszczalnego przedmiotu wkładu do spółki komandytowej, co jest powiązane z ich ograniczoną odpowiedzialnością za zobowiązania spółki (komandytariusze odpowiadają za takie zobowiązania tylko do wysokości sumy komandytowej określonej w umowie spółki z tym zastrzeżeniem, że są wolni od odpowiedzialności w granicach wartości wniesionego wkładu – art. 111 w zw. z art. 112 § 1 k.s.h.). Zobowiązanie do wykonania pracy lub świadczenia usług na rzecz spółki oraz wynagrodzenie za usługi świadczone przy powstaniu spółki nie mogą stanowić wkładu komandytariusza do spółki, chyba że wartość innych jego wkładów do spółki nie jest niższa od wysokości sumy komandytowej (§ 2 art. 107 k.s.h.). Dodatkowo, jeżeli komplementariuszem jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółka akcyjna, zaś komandytariuszem jest wspólnik tej spółki, wkładu komandytariusza nie mogą stanowić jego udziały w tej spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcje tej spółki akcyjnej (§ 2 art. 107 k.s.h.). Ustawodawca, wprowadzając wskazane ograniczenia, miał na uwadze interes wierzyciela, który skieruje egzekucję w pierwszej kolejności do majątku spółki. Ta powinna mieć wobec tego środki, umożliwiające zaspokojenie roszczenia. Gdyby komandytariusz mógł wnieść do spółki jako wkład np. świadczenie pracy wycenione na wysokość sumy komandytowej, jego odpowiedzialność byłaby fikcyjna.

Określenie wartości udziału kapitałowego

Zgodnie z art. 50 § 1 k.s.h. udział kapitałowy wspólnika odpowiada wartości rzeczywiście wniesionego wkładu, przy czym jest to przepis dyspozytywny (umowa spółki może udział kapitałowy definiować inaczej). We wskazanym przepisie została wyrażona modelowa zasada, która uzależnia „powstanie” po stronie wspólnika udziału kapitałowego od rzeczywistego przeniesienia na rzecz spółki przedmiotu wkładu. Innymi słowy, wartość udziału kapitałowego wspólnika będzie wynosiła zero, dopóki nie przeniesie on na rzecz spółki prawa własności przedmiotu stanowiącego wkład. Niezależnie od tego wielkość udziału kapitałowego jest uzależniona od zakresu, w jakim wspólnik spełnił umówione świadczenie, tj. jeżeli wspólnik zobowiązał się do wniesienia do spółki 10.000 zł tytułem wkładu, a wniósł tylko 5.000 zł, to jego udział kapitałowy będzie odnoszony do kwoty faktycznie wniesionej, a nie abstrakcyjnej sumy wkładu ujętej w umowie spółki komandytowej (wkład umówiony).

Umowne modyfikacje wysokości udziału kapitałowego

Jak wspomniano, przepis art. 50 § 1 k.s.h. ma charakter dyspozytywny, tym samym w umowie spółki można uregulować wartość udziału kapitałowego wspólnika inaczej. Dla przykładu, spółka komandytowa składa się z dwóch wspólników: komplementariusza i komandytariusza. W umowie spółki można wskazać, że wkład komplementariusza polega na obowiązku świadczenia pracy, a uzyskany w ten sposób udział kapitałowy kształtuje się na poziomie 10.000,00 zł. Można jednocześnie postanowić, że wkład komandytariusza polega na wniesieniu do spółki samochodu osobowego, a udział kapitałowy tego wspólnika wynosi 5.000,00 zł, chociaż rzeczywista wartość pojazdu wynosi 25.000 zł.

Prawo żądania wypłaty odsetek – zmniejszenie udziału kapitałowego wspólnika

Zgodnie z art. 53 k.s.h. w okresie uczestnictwa w spółce komandytowej wspólnik ma prawo żądać corocznie wypłacenia odsetek w wysokości 5% od swojego udziału kapitałowego, nawet gdy spółka poniosła stratę. Przepis ma zatem na celu m.in. skłonienie wspólników do rzeczywistego wniesienia wkładów, albowiem od ich wysokości będą uzależnione odsetki. Jak się jednak przyjmuje (choć nie bez kontrowersji), pobranie odsetek zmniejsza jednak udział kapitałowy wspólnika i stanowi jedną z dopuszczalnych możliwości wycofania środków ze spółki (T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, w: Potrzeszcz, Siemiątkowski, Komentarz KSH, 2001, s. 170).

Przepis art. 53 k.s.h. ma charakter dyspozytywny, tym samym w umowie spółki prawo wspólnika do żądania odsetek od udziału może zostać wyłączone lub jego treść może zostać zmodyfikowana. Dla przykładu można postanowić, że w pierwszym roku istnienia spółki wspólnik nie ma prawa żądać wypłacenia odsetek od posiadanego udziału kapitałowego, a w kolejnych latach może żądać wypłacenia odsetek w wysokości 2% od swojego udziału kapitałowego, chyba że spółka poniosła stratę.

W literaturze budzi wątpliwości wzajemna relacja art. 53 k.s.h. i art. 51 § 1 k.s.h. dotyczącego prawa do udziału w zysku spółki. Zdaniem części autorów (W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Prawo spółek, s. 132; J. Szczotka, Spółka jawna, s. 113), odsetki pomniejszają zysk pośrednio, gdyż stanowią koszt działalności spółki. W literaturze prezentowany jest również pogląd, że w razie powstania zysku w spółce jego pobranie konsumuje w sobie prawo do odsetek; jeżeli jednak należne odsetki byłyby wyższe niż przypadający na wspólnika zysk, to wspólnik może pobrać całą należną kwotę odsetek z takim skutkiem, iż ta część odsetek, która nie ma „pokrycia” w zysku, pomniejsza udział kapitałowy wspólnika (zob. T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, w: T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz (red.), Komentarz, s. 171–172).

Prawo do „rozliczenia” udziału kapitałowego na skutek wystąpienia wspólnika ze spółki

Przepis art. 65 k.s.h. (odpowiednio stosowany do innych spółek osobowych) określa zasady rozliczenia udziału kapitałowego wspólnika spółki jawnej, gdy:

  • wspólnik wypowie umowę spółki;
  • wspólnik zostanie wyłączony ze spółki na mocy prawomocnego orzeczenia sądu;
  • zostanie ogłoszona upadłość wspólnika albo nastąpi jego śmierć.

W razie „wystąpienia” wspólnika ze spółki, o którym mowa powyżej, zgodnie z art. 65 § 1 k.s.h. należy sporządzić osobny bilans likwidacyjny (nie zaś bilans roczny) uwzględniający wartość zbywczą majątku spółki. Jako dzień bilansowy należy przyjąć:

  • w przypadku wypowiedzenia umowy spółki – ostatni dzień roku obrotowego, w którym upłynął termin wypowiedzenia (w tym przypadku osobny bilans będzie z reguly sporządzony na ten sam dzień co bilans roczny – wobec art. 61 § 1 k.s.h.);
  • w przypadku śmierci wspólnika lub ogłoszenia upadłości – dzień śmierci albo dzień ogłoszenia upadłości;
  • w przypadku wyłączenia wspólnika na mocy prawomocnego orzeczenia sądu – dzień wniesienia pozwu o wyłącznie wspólnika (art. 63 § 2 k.s.h.).

Udział kapitałowy powinien być w wyliczonych przypada co do zasady wypłacony w pieniądzu, ponieważ wspólnikowi nie zwraca się w naturze rzeczy przeniesionych na własność spółki tytułem wniesionego wkładu. Dla przykładu, jeżeli wkładem „ustępującego” wspólnika do spółki był aport w postaci samochodu, to spółka stała się jego właścicielem, a wspólnik stracił do niego tytuł własności. Po stronie wspólnika na skutek wystąpienia ze spółki powstaje roszczenie o zapłatę, ale na zasadzie art. 453 k.c. (datio in solutum) istnieje możliwość umownego ustalenia, że zamiast spłaty w pieniądzu spółka wyda wspólnikowi określone „rzeczowe” składniki majątku (np. wspomniany samochód), co będzie skutkować wygaśnięciem roszczenia, o którym tu mowa.

Na końcu należy wskazać, że jeżeli udział kapitałowy wspólnika występującego albo spadkobiercy wspólnika przy rozliczeniu wykazuje wartość ujemną, jest on obowiązany wyrównać spółce przypadającą na niego brakującą wartość (art. 65 § 4 k.s.h.). W takim zatem przypadku to spółka ma roszczenie o zapłatę wobec wspólnika występującego ze spółki albo wobec spadkobiercy, a nie na odwrót.

Majątkowy charakter prawa

Udział kapitałowy jest prawem o charakterze majątkowym, co będzie miało znaczenie m.in. przy sądowym dochodzeniu roszczeń z nim związanych, np. żądania przez wspólnika zapłaty odsetek od posiadanego udziału kapitałowego. Określenie danego prawa jako majątkowego wpływa w szczególności na:

  • właściwość rzeczową sądu – zgodnie z art. 17 pkt. 4 k.p.c. sądy okręgowe są właściwe w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych; a contrario sady rejonowe są właściwe w sprawach poniżej wskazanej kwoty, oraz
  • koszty sądowe – opłata do pozwu będzie zgodnie z art. 13 ust. 1 u.k.s.c. ustalana stosunkowo od wartości przedmiotu sporu, tj. wyniesie 5% wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100 000 złotych.

Podsumowanie

Wspólnik spółki osobowej (w szczególności spółki jawnej lub komandytowej) powinien mieć świadomość, że poprzez wniesienie wkładu do spółki uzyskuje „ekwiwalent” w postaci udziału kapitałowego, determinującego zakres wybranych praw wspólnika w spółce, a jednocześnie – co do zasady bezpowrotnie – traci przedmiot tego wkładu (mechanizm można porównać do sprzedaży – wspólnik zyskuje „cenę”, ale wyzbywa się przedmiotu transakcji). Ponadto, konstruując umowę spółki, wspólnicy powinni mieć na uwadze dyspozytywny charakter większości przepisów dotyczących udziału kapitałowego, w tym zasad ustalania jego wysokości, czy możliwości pobierania odsetek od takiego udziału. Z tą świadomością wspólnicy mogą „urządzić” udział kapitałowy w spółce tak, jak to najlepiej pasuje do ich wizji współpracy. Wspólnicy powinni też pamiętać, że udział kapitałowy podlega rozliczeniu w razie „wystąpienia” wspólników ze spółki – czy to z własnej woli, czy wskutek orzeczenia sądowego lub śmierci. Będzie więc tym, co w razie „wystąpienia” ze spółki będzie im (lub spadkobiercom) zwracane w pieniądzu z majątku spółki – o ile do tego czasu nie nabierze ujemnej wartości.