Fundamentalnym uprawnieniem wspólników z tytułu uczestnictwa w spółce osobowej, np. jawnej lub komandytowej, jest majątkowe prawo do zysku, które – jak się w większości przyjmuje – ma charakter bezwzględnie obowiązujący i nie można go wyłączyć w drodze umowy, szczególnie, jeżeli jednocześnie utrzymuje się obowiązek danego wspólnika do uczestniczenia w stratach spółki. Takie postanowienie zgodnie z art. 58 § 3 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. byłoby nieważne. Prawo wspólnika spółki osobowej: jawnej lub komandytowej do zysku jest realizowane zgodnie z art. 52 § 1 k.s.h. – poprzez zgłoszenie spółce żądania wypłaty zysku. Jeżeli spółka jawna lub komandytowa uchylają się od uczynienia zadość takiemu żądaniu, to dla ich wspólników kluczowe jest ustalenie warunków pozwalających na sądowe dochodzenie roszczeń.

Przesłanki powstania prawa do wypłaty zysku oraz roszczenia o jego wypłatę

W spółce jawnej lub komandytowej prawo do zysku powstaje zgodnie z art. 52 § 1 k.s.h. (co do spółki komandytowej w związku z art. 103 § 1 k.s.h.) – na skutek uzyskania statusu wspólnika. Roszczenie o wypłatę zysku uzależnia się zgodnie z art. 52 § 1 k.s.h. w zw. z art. 53 ust. 1 w zw. z art. 3 ust. 1 pkt. 9 ustawy o rachunkowości od zatwierdzenia sprawozdania finansowego. Dla kontrastu wskazać należy, że w przypadku spółki z o.o. zgodnie z art. 191 § 1 k.s.h. wspólnik ma prawo do udziału w zysku wynikającym z rocznego sprawozdania finansowego i przeznaczonym do podziału uchwałą zgromadzenia wspólników. Oznacza to, że dla wypłaty dywidendy w spółce z o.o. muszą być kumulatywnie spełnione dwie przesłanki: wypracowanie zysku w spółce i przeznaczenie zysku do podziału. Ponadto, wedle art. 193 § 1 k.s.h. roszczenie o wypłatę dywidendy za dany rok obrotowy mają ci wspólnicy, którym udziały przysługiwały w dniu powzięcia uchwały o podziale zysku (z tym zastrzeżeniem, że umowa spółki może upoważniać zgromadzenie wspólników do określenia innego dnia, według którego ustala się listę wspólników uprawnionych do dywidendy za dany rok obrotowy – dnia dywidendy). W spółce jawnej lub komandytowej, w odróżnieniu od spółki z o.o., do wypłaty zysku nie jest niezbędne podjęcie przez wspólników uchwały o przeznaczeniu zysku do wpłaty.

Wymagalność roszczenia o wypłatę i podział zysku

W spółce jawnej lub komandytowej zgodnie z art. 52 § 1 k.s.h. wspólnik może żądać podziału i wypłaty zysku z końcem roku obrotowego. Wskazane roszczenie ma charakter bezterminowy, tym samym zgodnie z art. 455 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. jego wymagalność jest uzależniona od zgłoszenia przez wspólnika żądania, co dopiero wtedy aktualizuje po stronie spółki obowiązek niezwłocznego spełnienia świadczenia (przez pojęcie „niezwłocznego” należy rozumieć upływ czasu, niezbędny w normalnym trybie do wykonania zobowiązania, co powoduje powstanie stanu wymagalności). W tym przypadku omawianego roszczenia najkrótszym czasem, jaki potrzebny jest spółce jawnej (lub komandytowej) działającej z należytą starannością do wypłaty wspólnikowi należnego mu udziału w zysku – za ostatni rok obrotowy – jest okres niezbędny do sporządzenia i zatwierdzenia sprawozdania finansowego określającego zysk, ale tylko w takiej sytuacji, gdy nie doszło do wcześniejszego zatwierdzenia przedmiotowego sprawozdania finansowego (por. wyrok SN z dnia 3 lipca 2008 r., IV CSK 101/08, Lex i wyrok SA w Katowicach z dnia 26 marca 2018 r., sygn. akt V Aga 94/18, Lex); wymagalność roszczenia będzie przypadała na ostatni dzień, w którym spółka-dłużnik może spełnić świadczenie w sposób zgodny z treścią jej zobowiązania (por. wyrok SN z dnia 24 kwietnia 2003 r., sygn. akt I CKN 31/01, Lex). Przy czym zgodnie z art. 52 ust. 1 w zw. z art. 53 ust. 1 ustawy o rachunkowości roczne sprawozdanie finansowe powinno być sporządzone nie później niż w ciągu 3 miesięcy od dnia bilansowego i zatwierdzone nie później niż 6 miesięcy od tego dnia (czyli zwykle licząc od dnia 31 grudnia). Dla przykładu:

  1. jeżeli sprawozdanie finansowe za rok 2016 zostanie sporządzone w dniu 2 lutego 2017 r. (czwartek) i zatwierdzone w dniu 30 czerwca 2017 r. (piątek), to zgodnie z art. 52 § 1 k.s.h. w zw. z art. 455 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. po wezwaniu spółki do spełnienia świadczenia roszczenie o wypłaty zysku będzie najwcześniej wymagalne z końcem dnia 30 czerwca 2017 r. Czyli od dnia 1 lipca 2017 r. (sobota) spółka będzie pozostawała w zwłoce.
  2. Jeżeli sprawozdanie finansowe za rok 2017 zostanie sporządzone 2 lutego 2018 r. (czwartek) i zatwierdzone 1 marca 2018 r. (środa), to zgodnie z art. 52 § 1 k.s.h. w zw. z art. 455 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. po wezwaniu spółki do spełnienia świadczenia roszczenie o wypłaty zysku będzie najwcześniej wymagalne z końcem dnia 1 marca 2018 r. Czyli od dnia 2 marca 2018 r. (czwartek) spółka będzie pozostawała w zwłoce.

Wskazanie daty wymagalności roszczenia jako warunek formalny pozwu

Zgodnie ze znowelizowanym art. 187 § 1 pkt. 11 k.p.c. oznaczenie daty wymagalności roszczenia w sprawach o zasądzenie roszczenia jest wymogiem formalnym pozwu. Wynika z tego, że wytaczając powództwo z art. 53 § 1 k.s.h. o wypłatę zysku w spółce należy określić wymagalność dochodzonej kwoty. W innym wypadku przewodniczący wezwie powoda zgodnie z art. 130 § 1 k.p.c. do uzupełnienia tego braku i to pod rygorem zwrotu pozwu.

Termin przedawnienia roszczeń i zarzut przedawnienia

Roszczenie o wypłatę zysku ma charakter majątkowy i zgodnie z art. 118 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. jest związane z prowadzeniem działalności gospodarczej przez spółkę (por. wyrok SN z dnia 2 lutego 2005 r., sygn. akt IV CK 461/04, Lex), tym samym przedawnia się w terminie 3 lat, przy czym koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego. Oznacza to, że jeżeli 3-letni termin przedawnienia rozpoczął swój bieg, np. w dniu 4 stycznia 2018 r., to skończy się z upływem dnia 31 grudnia 2021 r. – w efekcie nastąpi zatem „wydłużenie” terminu przedawnienia. Należy zaakcentować, że sąd nie bada kwestii przedawnienia z urzędu – pozwana spółka będzie musiała podnieść ten zarzut, aby sąd wziął przedawnienie pod uwagę. Może to uczynić do końca postepowania przed sądem drugiej instancji.

Początek biegu przedawnienia roszczenia

Zgodnie z art. 53 § 1 k.s.h. roszczenie wspólnika powstaje z końcem roku obrotowego, lecz wymagalne jest – jak już wskazano wyżej – na skutek zgłoszenia żądania. W konsekwencji zgodnie z art. 120 § 1 zd. 2 w zw. z art. 455 k.c. i art. 2 k.s.h. bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Oznacza to, że:

  1. jeżeli sprawozdanie finansowe zostało zatwierdzone w dniu 30 czerwca 2017 r., a wspólnik do tego czasu nie zgłosił swojego roszczenia, to późniejsze zgłoszenie nie będzie już miało wpływu na określenie początkowego biegu terminu przedawnienia, który rozpoczął swój bieg z końcem dnia 30 czerwca 2017 r.
  2. jeżeli sprawozdanie finansowe zostało zatwierdzone w dniu 2 lutego 2017 r., a wspólnik do tego czasu nie zgłosił swojego roszczenia, to analogicznie jak wyżej późniejsze zgłoszenie nie będzie już miało wpływu na określenie początkowego biegu terminu przedawnienia, który rozpoczął swój bieg z końcem dnia 2 lutego 2017 r.

Legitymacja procesowa bierna i czynna

Legitymacja procesowa oznacza uprawnienie strony do bycia stroną procesu i stanowi materialnoprawną przesłankę dochodzonego roszczenia. Na każdym etapie sprawy sąd ma zatem obwiązek badać z urzędu legitymacje czynną (uprawnienie powoda do dochodzenia roszczenia) oraz legitymacje bierną (uprawnienie pozwanego do bycia stroną przeciwną procesu). W konsekwencji, nieprawidłowe określenie legitymacji stron spowoduje, że sąd oddali roszczenie jako bezzasadne, co powinien uczynić jeszcze przed zbadaniem pozostałych materialnoprawnych przesłanek składających się na dochodzone roszczenie.

W orzecznictwie przyjmuje się, że roszczenie o wypłatę udziału w zysku wynika ze stosunku spółki (stosunek „wewnątrzspółkowy”), tym samym wspólnicy spółki jawnej lub komandytowej mogą kierować je wyłącznie wobec tych spółek (patrz. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2008 r. V CSK 172/08, Lex). W konsekwencji, powodem w sprawie o wypłatę zysku powinien być wspólnik, a pozwanym – spółka.

Ciężar dowodu spoczywający na powodzie (wspólniku)

Zgodnie z ogólną regułą wyrażoną w art. 6 k.c., ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne. W sprawie o wypłatę zysku przez spółkę, wspólnik – oprócz swojej legitymacji czynnej – powinien wobec tego wykazać: zysk za dany rok obrotowy, który wypracowała spółka, oraz zasady podziału zysku w spółce pomiędzy wspólnikami (jeżeli są inne niż określone w ustawie). W konsekwencji, kluczowe znaczenie będzie miało sprawozdanie finansowe spółki stwierdzające zysk (jeżeli wspólnik nie posiada przedmiotowego sprawozdania, to należy zamieścić w pozwie wniosek o zobowiązanie przez sąd spółki do przedłożenia tego dokumentu). Jeżeli wspólnik będzie chciał kwestionować wynik finansowy określony w sprawozdaniu finansowym np. jako zaniżony, niezbędne będzie złożenie przezeń wniosku o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego rewidenta z zakresu rachunkowości.

Dla porządku należy jeszcze zaznaczyć, że z uwagi na art. 101 k.p.c. (mający zastosowanie do roszczeń o charakterze bezterminowym) wspólnik powinien wykazać, że zgłosił swoje roszczenie spółce, albowiem w razie uznania powództwa przez spółkę, co będzie miało przeważnie miejsce w odpowiedzi na pozew (tj. przy pierwszej czynności procesowej), wspólnik zostanie uznany za stronę przegrywającą postępowanie i obciążony kosztami procesu, jeżeli spółka nie dała powodu bowiem powodu wytoczenia sprawy np. nie wypłaciła zysku tylko z tego powodu, że roszczenie wspólnika nie zostało do niej zgłoszone (zasada zawinienia).

Ciężar dowodu spoczywający na pozwanym (spółce)

Na pozwanej spółce spoczywa obowiązek wykazania ewentualnych okoliczności mających uzasadniać oddalenie powództwa np. że spółka wypłaciła wspólnikowi dochodzony udział w zysku albo że powód nie jest wspólnikiem spółki. Podkreślić należy, że na spółce ciąży obowiązek prawidłowego i rzetelnego prowadzenia dokumentacji księgowej, w tym związanej z rozliczeniem kwot wypłacanych na rzecz wspólników. Wszelkie zaniedbania, czy uchybienia w tej materii, np. niepozwalające ustalić, czy faktycznie i w jakiej wysokości wspólnik otrzymał wypłatę zysku, w razie wątpliwości muszą być interpretowane na niekorzyść spółki (por. wyrok SA w Katowicach z dnia 26 marca 2018 r. sygn. akt V AGa 94/18, Lex). Nie sposób bowiem obciążyć wspólnika (szczególnie komandytariusza w spółce komandytowej, który z reguły nie prowadzi spraw spółki) skutkami zaniedbań po stronie spółki i to przy naruszeniu ciążącego na niej prawnego obowiązku.

Właściwość rzeczowa sądów

Nie ulega wątpliwości, że sprawa o wypłatę zysku ma charakter majątkowy, tym samym sąd właściwy rzeczowo będzie uzależniony od wartości przedmiotu sporu. Zgodnie z art. 17 pkt. 4 k.p.c. do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych. A contrario, do spraw należących do właściwości sądów rejonowych należą sprawy poniżej wskazanej kwoty. Zaakcentować jednak należy, że w toku postępowania może dojść do przekazania sprawy z sądu rejonowego do sądu okręgowego, jeżeli na skutek opinii biegłego rewidenta powód rozszerzy powództwo ponad kwotę siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych – gdy biegły wskaże, że zysk spółki był większy aniżeli to wynika ze sprawozdania finansowego spółki (wobec czego udział w zysku, jakiego może się domagać wspólnik, jest odpowiednio wyższy).

Właściwość miejscowa i funkcjonalna sądów: czy sprawa o wypłatę zysku jest „sprawą ze stosunku spółki”?

Kwalifikacja sprawy o wypłatę zysku komplikuje się w zakresie ustalenia sądu właściwego miejscowo i funkcjonalne z uwagi na odpowiednio art. 40 k.p.c., określający właściwość miejscową wyłączną dla spraw ze stosunku spółki według siedziby spółki, oraz art. 2 pkt. 2 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych wskazujący na właściwość sądów gospodarczych (wydziałów gospodarczych) spraw ze stosunku spółki. W obydwu przypadkach ustawodawca dla określenia właściwości sądu użył tego samego zwrotu: „sprawa ze stosunku spółki”, które należy odnieść do wszelkich roszczeń z tytułu praw i obowiązków związanych z członkostwem w spółce niezależnie od określenia stron postępowania (por. Komentarz do art. 40 k.p.c., Postępowanie w sprawach gospodarczych, red. K. Flaga-Gieruszyńska 2014, wyd. 1). W orzecznictwie wyrażono pogląd, że sprawa wykazuje cechy ze stosunku spółki, jeżeli w postępowaniu pod osąd poddany jest sam stosunek spółki (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 9 października 2008 r. I ACa 754/07, Lex), a także stwierdzono – na tle relacji w spółce z o.o. – że za sprawy ze stosunku spółki uznaje się wszelkie sprawy wynikłe między organami spółki lub jej wspólnikami, a więc dotyczące stosunków wewnętrznych spółki (postanowienie Sąd Okręgowy w Świdnicy, sygn. akt II Cz 112/13, portal orzeczeń sądów powszechnych). Kluczowe dla prawidłowego określenia sądu właściwego miejscowo i funkcjonalnie jest zatem rozróżnienie pojęć „prawa” od „zobowiązania w postaci świadczenia”. W przypadku postępowań, których źródłem jest prawo wspólnika związane z uczestnictwem w spółce, np. pozbawienia wspólnika spółki jawnej prawa reprezentowania spółki (art. 30 § 2 k.s.h.), sprawa będzie kwalifikowana jako „sprawa ze stosunku spółki” i sądem właściwym miejscowo i funkcjonalnie będzie odpowiednio sąd ustalony wg siedziby spółki oraz wydział gospodarczy. A contrario, sprawy których źródłem jest zobowiązanie cywilnoprawne do świadczenia w postaci np. zapłaty nie można kwalifikować jako  „sprawy ze stosunku spółki”, tym samym są to sprawy cywilne. Sąd właściwy miejscowo i funkcjonalnie należy zatem ustalić na zasadach ogólnych, tj. zgodnie z art. 30 k.p.c. sądem właściwym miejscowo będzie sąd właściwy dla miejsca siedziby spółki, jako pozwanej, a sądem właściwym funkcjonalnie – wydział cywilny.

Koszty procesu

Kwalifikacja sprawy o wypłatę zysku jako sprawy majątkowej powoduje, że dochodzona kwota przed sądem pierwszej instancji będzie stanowiła wartość przedmiotu sporu i zgodnie z art. 13 ust. 1 u.k.s.c. od niej będzie się obliczało opłatę stosunkową od pozwu w wysokości 5%, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100 000 złotych (analogicznie będzie się kształtowała należna opłata od apelacji z tą różnicą, że podstawą jej wyliczenia będzie wartość przedmiotu zaskarżenia). Ponadto żądana kwota zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych z dnia 22 października 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1804) będzie miała wpływ na stawkę zastępstwa prawnego – zarówno przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji – z tytułu udzielonej pomocy prawnej przez radcę prawnego. Zaakcentować dodatkowo należy, że w toku procesu mogą powstać inne jeszcze koszty, np. związane ze sporządzeniem opinii przez biegłego rewidenta z zakresu rachunkowości.

Podsumowanie

Droga sądowa w realizacji roszczenia o wypłatę zysku wiąże się z szeregiem obowiązków, które należy zrealizować (np. pokryciem na początku postępowania kosztów sądowych), a także „pułapek”, którym trzeba stawić czoła – występujących zarówno przy konstruowaniu pozwu (np. rozkład ciężaru dowodu pomiędzy strony postępowania), jak w trakcie samego postępowania (np. poruszona wyżej kwestia dowodu z opinii biegłego rewidenta z zakresu rachunkowości). Przy wyborze tej ścieżki trzeba też mieć na uwadze czas postępowania (postępowanie sądowe może trwać nawet kilka lat) oraz niepewny końcowy rezultat, tj. ryzyko przegrania sprawy lub nieuzyskania w całości dochodzonej kwoty. Mimo, że w wielu przypadkach jest nieunikniona, droga sądowa nie jest jednak jedyną metodą dochodzenia zaspokojenia roszczenia. Strony mogą alternatywnie zawrzeć ugodę (art. 917 k.c.) lub skierować sprawę do mediacji. Obydwa rozwiązania zapewniają stronom oszczędność czasu i kosztów, oraz wpływ na ostateczny sposób załatwienia sprawy, czego zasadniczo nie ma w postępowaniu przed sądem.