Uprawnienie do żądania rozwiązania spółki i do wyłączenia wspólnika

Przepisy art. 63 § 1 i 2 k.s.h. przyznają wspólnikom spółki jawnej odpowiednio: uprawnienie do wytoczenia powództwa o rozwiązanie spółki i prawo do żądania – w tym samym trybie (procesu) – wyłączenia wspólnika ze spółki. Wskazane uprawnienia nie mogą zostać wyłączone odmiennymi postanowieniami umowy spółki (powołane przepisy mają charakter bezwzględnie obowiązujący). Nie oznacza to jednak, że czasowo nie można ograniczyć obydwu uprawnień. Dla przykładu, w umowie spółki można postanowić, że Jan Kowalski – wspólnik – nie ma prawa żądać rozwiązania spółki z ważnych powodów przez 2 lata od jej powstania. W piśmiennictwie przyjmuje się, że takie postanowienie nie narusza bezwzględnego charakteru omawianych przepisów. Co istotne, na mocy odesłania z art. 103 § 1 k.s.h., powołane przepisy art. 63 § 1 i 2 k.s.h. znajdą odpowiednie zastosowanie również w sprawach dotyczących spółki komandytowej. W obydwu rodzajach spraw powództwo mogą wytoczyć zarówno komplementariusze, jak i komandytariusze. Fakt, że posiadają oni odmienny status w spółce komandytowej nie ma w kontekście art. 63 k.s.h. znaczenia, gdyż żaden przepis nie wyłącza im wskazanych we wspomnianym przepisie uprawnień.

Dwa odrębne postępowania w sprawach o rozwiązanie spółki i wyłączenie wspólnika

Powołane przepisy regulują dwa odrębne postępowania: o rozwiązanie spółki i wyłączenie wspólnika, które są rozpoznawane w trybie postępowania procesowego. Każde żądanie, o którym tu mowa, wymaga wniesienia osobnego pozwu i zasadniczo nie można w drodze, np. odpowiedzi na pozew dotyczący rozwiązania spółki, domagać się wyłączenia z niej wspólnika. Takie żądanie co do zasady musi być zawarte w odrębnym pozwie, a ewentualnie w pozwie wzajemnym. Nie można jednak utożsamiać odpowiedzi na pozew z pozwem wzajemnym, gdyż są to dwa różne pisma procesowe, które mają odmienny charakter, tj. odpowiedź na pozew stanowi ustosunkowanie się do żądania powoda, a pozew wzajemny zawiera odrębne żądanie (analogicznie jak pozew).

Pozew wzajemny w sprawie o rozwiązanie spółki

Istnieje natomiast możliwość wniesienia w sprawie o rozwiązanie spółki jednego pisma procesowego, które będzie jednocześnie odpowiedzią na pozew i pozwem wzajemnym. W praktyce, jeżeli wspólnik składa pozew o rozwiązanie spółki, często składany jest pozew wzajemny o wyłączenie tego wspólnika ze spółki. W konsekwencji, w jednym procesie sąd połączy obie – co do zasady – odrębne sprawy, które ze względów funkcjonalnych (stan faktyczny obydwu spraw będzie do siebie zbliżony) będą rozpoznawane łącznie, a ich strony będą występowały w podwójnej roli. Dla przykładu, wspólnik żądający rozwiązania spółki będzie powodem w sprawie o rozwiązanie spółki i jednocześnie pozwanym w sprawie o wyłączenie go z tej spółki. Pomimo jednak połączenia spraw do wspólnego rozpoznania i wydania jednego wyroku co do obydwu żądań, każda ze spraw zachowa swój odrębny byt. Oznacza to, że od każdego rozstrzygnięcia przysługiwać będzie  odrębna, samodzielna apelacja. Innymi słowy, nie można będzie skutecznie domagać się zmiany rozstrzygnięcia w przedmiocie rozwiązania spółki, gdy skarżyć się będzie samo rozstrzygnięcie sądu w przedmiocie wyłączenia wspólnika.

Zawieszenie postępowania w sprawie o rozwiązanie spółki

Jeżeli w toku sprawy o rozwiązanie spółki komandytowej zostałoby wytoczone odrębne powództwo o wyłączenie wspólnika – powoda z tej spółki, to zgodnie z art. 177 § 1 pkt. 1 k.p.c. istnieje możliwość zawieszenia przez sąd postępowania w sprawie o rozwiązanie spółki z uwagi na okoliczność, że rozstrzygnięcie tej sprawy będzie zależne od wyniku postępowania w przedmiocie wyłączenia wspólnika. Wyłączony ze spółki wspólnik utraci czynną legitymację procesową w sprawie o rozwiązanie spółki, tj. nie będzie mógł skutecznie żądać takiego rozwiązania, ponieważ zgodnie z przepisami żądanie rozwiązania spółki może zrealizować tylko wspólnik. Sąd, orzekając o rozwiązaniu spółki, bierze pod uwagę stan z chwili zamknięcia rozprawy, a nie wniesienia pozwu. Fakt, że wyłączony wspólnik pozostawał wspólnikiem spółki w dacie wytoczenia powództwa o rozwiązanie spółki nie będzie miał zatem znaczenia.

Legitymacja procesowa w sprawach o rozwiązanie spółki i wyłączenie wspólnika

Legitymacja oznacza uprawnienie strony do udziału w postępowaniu. W procesie legitymacja czynna stanowi o uprawnieniu powoda do dochodzenia jego roszczenia, a legitymacja bierna – umożliwia pozwanemu uczestniczenie w procesie po stronie przeciwnej. Na powodzie ciąży obowiązek wykazania obydwu legitymacji procesowych, przy czym na każdym etapie sprawy sąd z urzędu weryfikuje, czy strony postępowania posiadają legitymacje procesowe. Jeżeli jedna z tych legitymacji nie zostanie wykazana, to sąd nie będzie badał dalszych przesłanek zasadności dochodzonego roszczenia i oddali powództwo.

W sprawie o rozwiązanie spółki komandytowej samodzielną legitymację czynną posiadają wszyscy wspólnicy, tj. każdy z nich może bez udziału innych wytoczyć powództwo. W większości przyjmuje się, że po stronie pozwanej występuje legitymacja bierna łączna, należy pozwać wszystkich pozostałych wspólników (a nie spółkę). W sprawie o wyłączenie wspólnika legitymacja procesowa będzie kształtowała się odwrotnie. Po stronie powodowej wystąpi legitymacja czynna łączna, tj. wszyscy pozostali wspólnicy muszą wystąpić przeciwko wspólnikowi, którego wyłączenia się domagają. Pozwanym będzie sam „wyłączany” wspólnik.

„Ważne powody” w sprawach o rozwiązanie spółki i wyłączenie wspólnika

Ustawodawca uznał, że przesłankę zarówno do żądania rozwiązania spółki komandytowej (art. 63 § 1 k.s.h. w zw. z art. 103 § 1 k.s.h.), jak i żądania wyłączenia wspólnika ze spółki komandytowej (art. 63 § 2 k.s.h. w zw. z art. 103 § 1 k.s.h.) będą stanowiły „ważne powody”. Kodeks spółek handlowych nie zawiera definicji tego pojęcia. W orzecznictwie przyjmuje się natomiast, że nie można stawiać znaku równości pomiędzy „ważnymi powodami” uzasadniającymi rozwiązanie spółki komandytowej oraz tymi mającymi uzasadnić wyłączenie wspólnika ze spółki (wyrok SN  z dnia 8 września 2016 r., II CSK 781/15, Lex). Wyłączenie wspólnika ma na celu „naprawienie sytuacji” w spółce, gdy nie ma potrzeby zakończenia prowadzenia przez nią działalności, a negatywne przesłanki występują wyłącznie po stronie wspólnika (w przypadku wyłączenia wspólnika ze spółki na mocy prawomocnego orzeczenia sądowego, spółka kontynuuje działalność z udziałem pozostałych wspólników – z tym zastrzeżeniem, że w spółce komandytowej musi pozostać co najmniej jeden komplementariusz i jeden komandytariusz). Z kolei rozwiązanie spółki komandytowej na skutek prawomocnego orzeczenia sądowego skutkuje zainicjowaniem procesu likwidacji i prowadzi do ustania bytu prawnego spółki. Ze względu na odmienny cel każdego z omawianych środków prawnych, zasadne jest przydawanie  „ważnym powodom” oddzielnego znaczenia na gruncie każdego z nich. W praktyce jednak, stany faktyczne w obydwu rodzajach spraw są do siebie zbliżone.

Ważne powody uzasadniające rozwiązanie spółki

„Ważne powody” w rozumieniu art. 63 § 1 k.s.h. w zw. z art. 103 § 1 k.s.h., skutkujące rozwiązaniem spółki komandytowej będą odnosiły się do celu jej istnienia, utrudnień w funkcjonowaniu spółki, czy bezcelowości dalszego kontynuowania jej działalności. Z reguły będą to więc okoliczności, których zaistnienie lub utrzymywanie się stwarza przeszkodę lub znaczne utrudnienia dla dalszej działalności spółki, albo czyni jej dalsze istnienie niecelowym lub bezprzedmiotowym (por. wyrok SN z dnia 8 września 2016 r., II CSK 781/15, Lex).

Ważne powody uzasadniające wyłączenie wspólnika ze spółki

Jak się przyjmuje, „ważne powody” w rozumieniu art. 63 § 2 k.s.h. (stosowanego w zw. z art. 103 § 1 k.s.h.),  uzasadniające wyłączenie wspólnika ze spółki komandytowej mogą mieć charakter obiektywny, np. długotrwała choroba, jak i subiektywny, np. nieuczciwe lub niedbałe prowadzenie spraw spółki. Zaistniała przyczyna musi być jednak tej natury, że ma negatywny wpływ na możliwość dalszego funkcjonowania spółki oraz zagraża jej interesom lub usprawiedliwionym interesom pozostałych wspólników, przy czym spółka nie może dalej kontynuować swojego istnienia w dotychczasowym składzie osobowym (por. wyrok SA w Szczecinie z dnia 8 lipca 2015 r. I ACa 381/15, Lex).

Otwarty katalog ważnych powodów

Nie da się stworzyć zamkniętego katalogu abstrakcyjnych przyczyn, których zaistnienie, niezależnie od ich wagi oraz okoliczności sprawy, skutkowałoby wyłączeniem wspólnika lub rozwiązaniem spółki. Każdorazowo sąd musi stworzyć zobiektywizowany model, który będzie punktem odniesienia dla dokonania powyższej oceny, np. czy dane zachowanie wspólnika z racjonalnego punktu widzenia może być zakwalifikowane jako zdarzenie powodujące utratę do niego zaufania i skutkujące jego wyłączeniem ze spółki (por. wyrok SN z dnia 8 września 2016 r., II CSK 781/15, Lex).

Ważne powody a odmienny status komplementariusza i komandytariusza w spółce

W spółce komandytowej sytuacja dodatkowo się komplikuje się z uwagi na okoliczność, że występują w niej dwa rodzaje wspólników o odmiennej roli i uprawnieniach: komplementariusze  i komandytariusze. Tym samym nie można postawić znaku równości pomiędzy „ważnym powodem” zachodzącym po stronie komandytariusza i komplementariusza. Odnośnie tego pierwszego muszą zaistnieć szczególne okoliczności uzasadniające jego wyłączenie, przy uwzględnieniu, że co do zasady nie prowadzi on spraw spółki, mają c nieznaczny wpływ na jej funkcjonowanie. Dla przykładu,  za ważną przyczynę wyłączenia komandytariusza w danym przypadku można by uznać zawinione naruszenie przez niego renomy spółki. Inaczej sytuacja wygląda w przypadku komplementariusza, który ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki, a także jej reprezentowania. Katalog „ważnych powodów” w jego wypadku uznaje się za szerszy, zaliczając do nich np. naruszenie zakazu konkurencji. W obydwu przykładach należy jednak uwzględnić specyfikę danego przypadku. Nie można np. wykluczyć, że komplementariusz będzie miał zgodę na prowadzenie konkurencyjnej wobec spółki działalności gospodarczej, co skutkowałoby brakiem możliwości jego wykluczenia ze spółki z powołaniem na tę okoliczność (por. wyrok SN z dnia 8 września 2016 r., II CSK 781/15, Lex).

Ustanie ważnych powodów w toku sprawy

Z art. 316 § 1 k.p.c. wynika, że istnienie ważnych powodów wyłączenia wspólnika albo rozwiązania spółki należy oceniać według stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy (por. wyrok SN z dnia 8 września 2016 r., II CSK 781/15, Lex). Oznacza to dla przykładu, że jeżeli zostanie wniesiony pozew w przedmiocie wyłączenia komplementariusza ze spółki z powodu jego długotrwałej choroby (art. 63 § 2 k.s.h.), a w toku postępowania choroba ustanie, to sąd oddali powództwo jako bezzasadne. Na moment wyrokowania nie będzie bowiem istniała wskazywana przez powodów ważna przyczyna mają uzasadnić wyłączenie komplementariusza – komplementariusz, po ustaniu choroby będzie mógł dalej prowadzić sprawy spółki i ją reprezentować.

Charakter wyroku, właściwość sądu oraz koszty procesu

Wyrok sądu rozwiązujący spółkę ma charakter konstytutywny, podobnie jak wyrok wyłączający wspólnika ze spółki. Oznacza to, że z chwilą uprawomocnienia pierwszego z wyroków spółka komandytowa przechodzi zasadniczo w stan likwidacji, a drugiego – wspólnik zostaje wyłączony ze spółki, chyba że wspólnicy uzgodnili inny sposób zakończenia jej działalności (art. 67 § 1 w zw. z art. 103 § 1 k.s.h.). Sądem właściwym rzeczowo do rozpoznania zarówno sprawy o wyłączenie wspólników jak i rozwiązanie spółki jest zgodnie z art. 17 pkt. 1 k.p.c. Sąd Okręgowy z uwagi na okoliczność, że sprawy te mają charakter niemajątkowy (choć nie ma co do tej ostatniej kwestii pełnej zgodności w piśmiennictwie). Obydwa powództwa traktuje się jako sprawy ze stosunku spółki, co oznacza że sądem właściwym miejscowo zgodnie z art. 40 k.p.c. będzie wyłącznie sąd właściwy dla siedziby spółki, a wedle art. 2 pkt. 2 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych sądem właściwym funkcjonalnie będzie wydział gospodarczy. Opłata od pozwu zgodnie z art. 29 pkt. 1 i 2 u.k.s.c. zarówno w sprawie o rozwiązanie spółki, jak i o wyłącznie wspólnika jest stała i wynosi aktualnie 2000 zł. Oznacza to, że również tyle będzie wynosiła opłata od apelacji. Analogicznie w przypadku powództwa wzajemnego. Zaakcentować jednak należy, że opłata od pozwu nie wyczerpuje wszystkich kosztów procesu, gdyż na nie będą składały się inne stałe koszty związane z prowadzeniem spraw sądowych, np. koszty zastępstwa prawnego lub koszty naliczone w toku procesu.

Podsumowanie

W praktyce powództwo o rozwiązanie spółki komandytowej albo wyłącznie komplementariusza lub komandytariusza jest wytaczane, gdy spółka przestaje prawidłowo funkcjonować z uwagi na konflikt pomiędzy dotychczasowymi wspólnikami. Postępowanie sądowe jest jednak drogie i czasochłonne, a do tego nie ma pewności, czy po kilku latach procesu zostanie osiągnięty zamierzony cel. W konsekwencji należałoby poszukać innych i bardziej efektywnych możliwości rozwiązania zaistniałych w spółce problemów. Przede wszystkim dobrze sporządzona umowa spółki komandytowej może z góry ograniczyć potencjalne źródła konfliktów. Niezależnie od tego wspólnik ma zawsze możliwość wypowiedzenia umowy spółki zawartej na czas nieoznaczony, co na ogół będzie wiązało się z jej rozwiązaniem. Droga sądowa powinna być zawsze ostatecznym rozwiązaniem, a przy jej wyborze należy pamiętać o zasadach dotyczących wytaczania poszczególnych powództw, tj. m.in. o wymaganej legitymacji procesowej, czy potrzebie udowodnienia ważnych powodów uzasadniających rozwiązanie spółki (art. 63 § 1 k.s.h.) lub wyłączenie  wspólnika (art. 63 § 2 k.s.h.).