Istnieje kilka możliwości odstąpienia od uczestnictwa wspólnika w spółce osobowej. W poniższym artykule przedstawimy, jakie możliwości mają w tym zakresie wspólnicy spółek jawnych, partnerskich i komandytowych, ze względu na analogiczny charakter stosowania kluczowych przepisów w tych rodzajach spółek. W pewnych przypadkach „wystąpienie” wspólnika łączy się z rozwiązaniem spółki i ustaniem jej bytu prawnego po przeprowadzeniu likwidacji. Inne, jak  zbycie ogółu praw i obowiązków wspólnika w spółce na rzecz innej osoby, czy też wystąpienie wspólnika ze spółki przez zmianę umowy spółki, nie skutkują zakończeniem działalności spółki i (zasadniczo) nie wymagają spłaty wspólnika.

Obowiązek spłacenia wspólnika powstaje w następujących sytuacjach:

  • wyłączenie wspólnika przez prawomocne orzeczenie sądu;
  • rozwiązanie spółki dwuosobowej, jeżeli zapadnie decyzja o przejęciu przez jednego wspólnika majątku spółki z obowiązkiem spłaty tego drugiego;
  • wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika, jeżeli pozostali uczestnicy zdecydują o kontynuowaniu istnienia spółki (w tym przypadku, w spółce musi pozostać co najmniej dwóch wspólników, a w spółce komandytowej musi to być co najmniej jej komandytariusz i komplementariusz),
  • śmierć wspólnika,
  • ogłoszenie upadłości wspólnika,
  • zdarzenia przewidziane w umowie spółki.

Rozliczenie ze wspólnikiem, o którym tu mowa, zasadniczo powinno nastąpić w drodze przeniesienia na wspólnika sumy pieniężnej, która jest równa jego udziałowi kapitałowemu. Udział ten nie został jednak zdefiniowany w przepisach k.s.h., lecz jego znaczenie zostało wypracowane przez doktrynę. Stanowi on wyrażoną w pieniądzu określoną wielkość liczbową, odpowiadającą wartości rzeczywiście wniesionego wkładu do spółki.  Wysokość kwoty, która ma zostać wypłacona odchodzącemu wspólnikowi jest wyliczana na podstawie specjalnie sporządzanego bilansu. Jego zadaniem jest wskazanie przypadającej wspólnikowi części majątku spółki w oparciu o jej wartość zbywczą. Oznacza to, że konieczne będzie oszacowanie wartości przedsiębiorstwa na rynku. Na potrzeby tego wyliczenia trzeba więc przyjąć, że wszystkie jego elementy podlegają sprzedaży w obecnie panujących warunkach gospodarczych. Na wartość majątku spółki oprócz takich przedmiotów jak nieruchomości, ruchomości, wierzytelności i długi wpływają też inne składniki jej majątku jak patenty, znaki towarowe, prawa autorskie, lokalizacja, baza klientów itp. Liczbę czynników wpływających na potencjalną cenę zbycia przedsiębiorstwa należy pojmować więc bardzo szeroko. W tworzeniu bilansu nie może brać udziału wspólnik występujący, jednak przyjmuje się, że przysługują mu uprawnienia kontrolne w celu weryfikacji rzetelności wyliczeń.  Rozliczenie, o którym tu mowa, nie może być utożsamiane z bilansem rocznym, który musi być przeprowadzany przez np. spółki komandytowe w związku z obowiązkiem sporządzania rocznego sprawozdania finansowego, gdyż posługują się one odmienną metodologią, a mianowicie chodzi tutaj o konieczność wyliczenia wartości zbywczej przedsiębiorstwa spółki. Bilans z art. 65 k.s.h. sporządzany jest na ostatni dzień uczestnictwa wspólnika w spółce, więc jeżeli mamy do czynienia z wypowiedzeniem umowy, będzie to ostatni dzień roku obrotowego, w którym odchodzący jest jeszcze wspólnikiem, w przypadku orzeczenia sądu, bilans wyliczany będzie na dzień wniesienia pozwu, a jeżeli wspólnik zmarł, bądź ogłosił upadłość to wypadnie na dzień wystąpienia tego zdarzenia. Umowa spółki nie może ustanowić innego sposobu obliczania terminu dnia bilansowego.

Termin rozliczenia się ze wspólnikiem

Prawodawca nie określił terminu, do którego spółka powinna dopełnić obowiązku rozliczenia z występującym wspólnikiem. Należy więc przyjąć, że roszczenie to staje się wymagalne w momencie wystosowania pierwszego wezwania do zapłaty. W literaturze wyrażono też pogląd, że spółka powinna uiścić wszelkie należności do 3 miesięcy po wystąpieniu wspólnika ze spółki, co odpowiada terminowi na sporządzenie bilansu. Do uregulowania tych należności powinno dojść co do zasady w formie pieniężnej i w drodze jednorazowej wypłaty. Może to stanowić znaczne obciążenie dla kondycji i płynności finansowej spółki, szczególnie jeżeli występujący wspólnik, jest w posiadaniu znacznej części udziałów. Z tego względu często zaleca się zawarcie z ustępującym uczestnikiem porozumienia, w którym określi się termin uiszczenia, ewentualną możliwość rozłożenia wierzytelności na raty.

Bilans na minusie

Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że nie każda spółka przynosi stałe zyski i może się okazać, że w dacie bilansowej wartość zbywcza przedsiębiorstwa może mieć wartość ujemną. W takim przypadku wspólnik zobowiązany jest wpłacić na rzecz spółki odpowiednią sumę tytułem udziału w stracie. Jeżeli umowa spółki wyłączyła uczestnictwo ustępującego wspólnika w stratach bądź w jakikolwiek sposób go ograniczyła, będzie to odpowiednio wpływało na sytuację wspólnika przy wystąpieniu ze spółki.

Rozliczenie spraw niezakończonych

Istotną kwestią wartą omówienia jest też rozliczenie spraw niezakończonych. Będą nimi tak zwane sprawy ciągłe, takie które miały swój początek  przed wystąpieniem wspólnika, a trwające jeszcze po zaprzestaniu jego uczestnictwa, przykładowo może to być umowa o roboty budowlane zlecone spółce, której wykonanie rozciąga się na okres roku a zawarta została na dwa miesiące przed wystąpieniem jednego z uczestników. Wspólnik jest uprawniony do części zysku przypadającej mu z takiej umowy, a także ma obowiązek uczestniczyć  w stracie wygenerowanej w wyniku jej wykonania. Może on żądać wyjaśnień, a także rachunków związanych z tymi przedsięwzięciami. Nie przysługuje wspólnikowi występującemu prawo do reprezentowania spółki, czy prowadzenia jej spraw w zakresie dotyczącym  tych spraw niezakończonych, leży to jedynie w gestii osób, którym przysługują prawa korporacyjne, więc aktualnym wspólnikom. Jeżeli chodzi o termin spłaty to co do zasady powinna ona nastąpić z końcem każdego roku obrotowego wraz z podziałem zysków pomiędzy wspólników jeszcze uczestniczących w spółce. Ze względu na odmienny sposób rozliczenia tych spraw nie powinno ich się brać pod uwagę w bilansie przeprowadzanym na okoliczność wystąpienia wspólnika ze spółki, przemawia za tym też kwestia innej podstawy prawnej. Jednak pojawiają się głosy, iż w praktyce dozwolone jest oszacowanie przyszłych wyników finansowych danej sprawy i zmodyfikowanie wypłacanej kwoty, bądź wartości strat do pokrycia o wycenioną stawkę. W wypadku, w którym ocena okaże się nietrafna, strony zobowiązane będą do uiszczenia różnicy na rzecz tej, która została przez szacunek poszkodowana. Na tę propozycję należy jednak patrzeć z przymrużeniem oka.

Spadkobiercy wobec spółki

Śmierć uczestnika często wiąże się z koniecznością przeprowadzenia likwidacji spółki, natomiast umowa bądź uchwała może przewidywać sytuację, w której nadal będzie ona trwała pomiędzy pozostałymi wspólnikami realne jest również rozwiązanie, w którym  spadkobiercy będą uczestniczyli w spółce. Nie dochodzi w tej sytuacji do rozdrobnienia jego udziału na kilka osób. Następcy prawni wspólnika powinni wybrać spośród siebie jedną osobę, która będzie reprezentowała ich interesy przed spółką, chyba że została ona już wskazana przez spadkodawcę. Jeżeli jednak nie zapadnie decyzja o dalszym uczestnictwie następców prawnych w spółce konieczne będzie rozliczenie się, na takich samych zasadach jak przy wystąpieniu wspólnika.

Los składników majątkowych wniesionych do spółki

Jeżeli wspólnik występujący wniósł do spółki pewne elementy majątkowe do spółki w celu przekazania do używania, należy mu je zwrócić w naturze, a więc faktycznie w takim stanie w jakim znajdują się na dzień wyjścia wspólnika ze spółki. Natomiast, jeśli uczestnik przekazał na rzecz spółki należące do niego rzeczy na własność, to nie przysługuje mu zwrot tych składników majątkowych, nie może domagać się też specjalnego zwrotu dodatkowej kwoty w formie pieniężnej, gdyż cały jego wkład został wzięty pod uwagę przy obliczaniu bilansu wartości zbywczej spółki.

Obowiązki występujących wspólników wobec spółki

Na wspólniku występującym może spoczywać szereg obowiązków wobec spółki, którą opuszcza. Można do nich zaliczyć przykładowo, wymogu zachowania przez ustępującego wspólnika tajemnicy przedsiębiorstwa, szczególnie w zakresie spraw niezakończonych, gdyż z tego tytułu nadal wiąże go stosunek zobowiązaniowy ze spółką. Ponadto umowa spółki, może  w tej kwestii postawić konkretny rygor i zakazać przykładowo upubliczniania know-how.

Skuteczność porozumień umownych wspólników

Rozliczenie się spółki z występującym wspólnikiem może wiązać się z wieloma komplikacjami, dlatego prostszym rozwiązaniem wydaje się uregulowanie tej kwestii za pośrednictwem polubownego porozumienia między spółką a ustępującym wspólnikiem. W taki sposób wspólnicy mogliby postanowić przykładowo o tym, że udział wspólnika występującego zostanie wykupiony poprzez przeniesienie na niego prawa własności na nieruchomości należącej do spółki. Również rozważa się rozwiązania kiedy to umowa spółki wskazuje konkretne kwoty, należne wspólnikom przy zakończeniu uczestnictwa w spółce, a także sposoby wyliczenia wartości roszczenia takiego wspólnika. Takie rozwiązania mogą być znacznie mniej destabilizujące dla przedsiębiorstwa, oraz szybsze w wykonaniu. Niestety art. 65 k.s.h., na którym bazuje znaczna część powyższego artykułu ma charakter bezwzględnie obowiązujący i nie dopuszcza umownej modyfikacji w zakresie rozliczenia się ze wspólnikiem w sposób inny niż przewidują to przepisy.